"Không có lửa làm sao có khói" - câu ngạn ngữ Pháp từ thế kỷ 13 đang được lặp lại tại Kenya, nơi khói doping ngày càng dày đặc trong làng điền kinh. Gần 400 VĐV nước này đã bị đình chỉ trong vòng một thập kỷ qua, và chưa có dấu hiệu dừng lại.

Đằng sau khủng hoảng doping của Kenya là bài toán mưu sinh. Các chuyên gia tin rằng vấn đề ở đây xuất phát từ áp lực kinh tế và khát vọng thoát nghèo. Là một quốc gia đang phát triển, cơ hội để đổi đời với nhiều thanh niên Kenya nằm ở đôi chân - nơi mỗi lần vô địch có thể mang lại từ vài nghìn đến cả trăm nghìn USD.

Trong bối cảnh đó, nhiều người sẵn sàng đánh đổi tất cả vì một cơ hội đổi đời, tin rằng đối thủ nào cũng dùng chất cấm nên bản thân họ cũng phải gian lận mới cạnh tranh được.

Điều đáng lo ngại là thuốc tăng cường hiệu suất thể thao bị cấm lại dễ dàng tiếp cận tại Kenya. Trong một phóng sự điều tra, nhà báo người Đức Hajo Seppelt đã cải trang và quay lén cảnh mua thuốc cấm ngay tại hiệu thuốc ở Nairobi - thủ đô Kenya. Chỉ cần bước vào một tiệm nhỏ, không cần đơn, không cần giấy tờ - mọi thứ đều sẵn sàng.

Nhưng bức tranh doping tại Kenya không thể chỉ đổ lỗi cho VĐV. Đó là sự kết hợp của nghèo đói, khát vọng đổi đời, sự dễ dàng tiếp cận thuốc cấm, các HLV và bác sĩ thể thao dễ dãi, và cả những nhà tổ chức sẵn sàng mời bằng được elite người Kenya đến giải đấu để gây tiếng vang.

Ở mạng lưới đó, người đại diện đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc định hướng sự nghiệp và tiếp cận y tế của VĐV. Và Frederico Rosa là cái tên được nhắc đến nhiều nhất. Frederico và cha ông - Gabriele Rosa - điều hành công ty môi giới Rosa & Associati, từng quản lý hơn 30 VĐV đẳng cấp thế giới, chủ yếu đến từ châu Phi.

Cứ mỗi khi một VĐV Kenya lập kỳ tích hoặc bất ngờ dương tính với chất cấm, những cái tên được nhắc ở trên lại xuất hiện. Mới nhất là trường hợp của Chepngetich - runner bị đình chỉ tạm thời sau khi xét nghiệm dương tính với hydrochlorothiazide (HTCZ), một loại thuốc lợi tiểu bị cấm, thường được sử dụng để che giấu các loại thuốc tăng cường hiệu suất (PED). Cô dính bê bối chỉ nửa năm sau khi lập kỷ lục chạy 2 giờ 9 phút 57 giây, phá sâu cột mốc cũ 2 giờ 11 phút 53 giây do Tigist Assefa (Ethiopia) lập tại Berlin Marathon 2023.

Liệu đây là trùng hợp, hay Rosa thực sự là mắt xích quan trọng trong hệ thống doping tinh vi? "Chưa có tòa án nào chứng minh anh ta đồng lõa, nhưng không có lửa thì làm sao có khói", Athletics Illustrated bình luận.

Năm 2016, cảnh sát Kenya đã tiến hành bắt giữ và điều tra chính thức với Frederico. Ông bị nghi ngờ có liên quan đến việc "gây tổn hại sự nghiệp" của các VĐV bằng cách tiếp tay cho việc sử dụng chất cấm.

Tòa án đã cho phép cảnh sát tạm giữ Rosa trong ba ngày để điều tra, bất chấp sự phản đối của đội ngũ luật sư bào chữa. Trong thời gian đó, vị đại diện này được đưa đến phiên điều trần sơ bộ, nhưng không bị buộc tội hình sự do thiếu bằng chứng cụ thể.

Cùng thời điểm, HLV người Italy Claudio Berardelli, từng làm việc với nhà Rosa và là HLV cũ của Jeptoo, cũng bị bắt tại Eldoret - thị trấn cao nguyên nổi tiếng của Kenya - để thẩm vấn.

Trong giai đoạn cao điểm của các vụ điều tra doping tại Kenya, nhiều VĐV do Rosa & Associati đại diện đã lần lượt bị cấm thi đấu. Nổi bật nhất là Rita Jeptoo, người từng ba lần vô địch Boston Marathon và hai lần thắng Chicago Marathon. Năm 2014, cô bị phát hiện sử dụng chất tăng cường hồng cầu EPO trong một cuộc kiểm tra ngoài thi đấu tại Kenya. Kết quả khiến Jeptoo bị cấm thi đấu 2 năm, sau đó án phạt được kéo dài thêm do tính chất nghiêm trọng. Các danh hiệu trong năm đó cũng bị tước bỏ.

Mathew Kisorio, một trong những gương mặt triển vọng của điền kinh Kenya ở cự ly trung bình và dài, cũng bị đình chỉ sau khi có kết quả dương tính với doping. Kisorio sau đó thừa nhận từng sử dụng các chất bị cấm và lên tiếng chỉ trích hệ thống y tế thể thao ở Kenya – nơi anh nói rằng "thuốc cấm được kê như vitamin".

Agatha Jeruto là trường hợp tiếp theo bị cấm thi đấu, tiếp tục nối dài danh sách các VĐV "ngã ngựa" dưới trướng của Rosa. Dù không phải là cái tên đình đám như Jeptoo, trường hợp của Jeruto cho thấy vấn đề không chỉ nằm ở các ngôi sao lớn, mà còn lan rộng trong toàn bộ hệ thống quản lý VĐV.

Tháng 4/2015, Liên đoàn điền kinh Kenya (Athletics Kenya) đã đình chỉ hoạt động của Rosa & Associati trong vòng 6 tháng để phục vụ điều tra doping. Dù vậy, cuối năm đó, cả Rosa và Kenya đều được Liên đoàn điền kinh thế giới (World Athletics) và Athletics Kenya "xóa án" sau khi không tìm thấy bằng chứng kết tội cụ thể.

Trong khi đó, Ủy ban Olympic Quốc tế (IOC) cảnh báo rằng có "cáo buộc nghiêm trọng" về doping tại Kenya, và kêu gọi tăng cường kiểm tra VĐV trên mọi môn thể thao. Đáng chú ý, vào năm 2018, chính phủ Kenya bắt đầu tài trợ 5 triệu USD mỗi năm để tăng cường kiểm tra doping. Kết quả: số VĐV bị phát hiện sử dụng chất cấm tăng mạnh - được xem là minh chứng cho mức độ lan rộng của doping tại quốc gia này. Tuy nhiên, đến năm 2024, khi chính phủ cắt giảm tài trợ, số ca dương tính lại giảm đột ngột.

 

 

Beatrice Chebet phá kỷ lục 5.000m

Trong bối cảnh đó, Beatrice Chebet - được đại diện bởi Rosa & Associati - bị soi xét kỹ lưỡng. Runner Kenya vừa trở thành VĐV nữ đầu tiên chạy 5.000m dưới 14 phút, với 13 phút 58 giây 06, tại Prefontaine Classic/Eugene Diamond League 2025.

Hồi đầu năm, Chebet cũng đi vào lịch sử với tư cách là VĐV nữ đầu tiên chạy 5km dưới 14 phút, với 13 phút 54 tại giải Cursa dels Nassos, Barcelona. Runner Kenya còn giữ kỷ lục chạy đường bộ 5.000m chỉ dành cho nữ, với 14 phút 13 cũng diễn ra tại Barcelona năm 2023, và thành tích vô địch Olympic 2024 với 14 phút 28 giây.

"Một dấu hiệu bất thường sẽ xuất hiện nếu Chebet bắt đầu không tham dự các giải đấu đã đăng ký, hoặc vắng mặt trong các cuộc kiểm tra doping ngoài thi đấu", Athletics Illustrated bình luận. "Dù chưa có bất kỳ bằng chứng cụ thể nào về việc sử dụng chất cấm, nhưng mỗi lần cô xuất hiện trên đường chạy, lớp đế Pebax trên giày như bốc khói - hình ảnh ẩn dụ cho tốc độ phi thường. Và như câu ngạn ngữ cũ vẫn thường nhắc: Không có lửa làm sao có khói".

Hồng Duy (theo Athletics Illustrated)