Tối cuối tuần, cửa ra vào khoa cấp cứu đóng mở liên tục. Bánh xe xoay tròn trên nền gạch trắng, thi thoảng vang tiếng "bộp" do băng ca va vào cửa. ThS.BS Trần Bá Lân, trưởng tua trực, nhăn mày, mắt dính vào tập giấy tờ bệnh án cấp cứu. Một tay không rời bút hí hoáy ghi thông tin, tay còn lại cầm chiếc điện thoại màu đen đã mờ số, trả lời cuộc gọi xin chuyển bệnh từ một bệnh viện tuyến dưới.

- Trên này cũng hết chỗ rồi anh ạ!

Bệnh nhân cần máy thở. Dù 2/6 máy tại buồng hồi sức, khoa Cấp cứu còn trống, nhưng bác sĩ Lân vẫn đắn đo. Theo quy định, thời gian tối đa lưu bệnh tại phòng cấp cứu không quá 6 giờ, chỉ xử trí nhanh các vấn đề ban đầu. Bệnh nhân điều trị chuyên sâu và lâu dài cần chuyển lên chuyên khoa, song tất cả đều quá tải. Nếu không có thiết bị, khó bảo đảm chỉ số sinh tồn.

"Mình nhận về phải làm tốt cho người ta. Nhưng hiện tại phòng can thiệp trên các khoa không còn giường trống, làm tăng thời gian chờ của bệnh nhân, có thể còn mất giờ vàng", bác sĩ Lân giải thích.

Xe cấp cứu cấp tập chuyển người đến, lóe ánh đèn đỏ nhòe sau lớp cửa kính. Dòng chữ đỏ trên thân xe cho thấy bệnh nhân đến từ nhiều nơi: 1/3 từ những chuyến xe cấp cứu 115, còn lại là bệnh viện quận, bệnh viện tỉnh.

Quy định khi chuyển bệnh từ ngoại viện đến phải thông báo trước, chủ yếu qua điện thoại, nhưng đa phần áp dụng với ca nặng, cần thiết bị hỗ trợ như máy thở. Còn lại, xe cấp cứu trực tiếp chuyển bệnh đến trên nguyên tắc chọn cơ sở y tế gần nhất và phù hợp nhất.

Sau 20 năm, số lượng bệnh nhân tới khoa đã tăng hơn ba lần, trung bình 300 ca mỗi ngày. Trước đây, nguồn bệnh chủ yếu là bệnh nhân tự đến và tuyến dưới chuyển lên, tỷ lệ cấp cứu ngoại viện thấp. Từ khi TP HCM lập Trung tâm Cấp cứu 115 năm 2014, việc điều phối và chuyển bệnh trước viện được tăng cường.

Giai đoạn 2014 - 2020, tổng số bệnh nhân được cấp cứu tăng từ gần 7.000 lên 32.000 người. Về nguyên tắc, bất luận mức độ quá tải hay thiếu hụt về trang thiết bị, bệnh viện không được từ chối bệnh nhân. Chính điều này trở thành nút thắt giữa cấp cứu ngoại và nội viện.

Số ca cấp cứu tăng đi cùng với áp lực lớn lên các bệnh viện của thành phố. Trong khi, bác sĩ nội viện gồng gánh ngoài khả năng, thì đội ngũ nhân viên y tế ngoại viện dò tìm nơi chuyển bệnh.

Nút thắt nơi "cửa ngõ" nhận bệnh

Trong buồng hồi sức, nơi điều trị bệnh nhân nặng nhất khoa, bốn chiếc băng ca kê sát nhau. Mùi thuốc phả trong hơi lạnh điều hoà. Máy móc gõ từng nhịp, nối với những cơ thể tái nhợt bằng sợi dây màu xám nhạt. Dấu hiệu của sự sống hiển hiện qua những vạch sóng ngoằn nghèo và con số xanh, vàng trên màn hình theo dõi thông số người bệnh.

Người đàn ông trung niên đôi mắt vằn đỏ, đứng đờ đẫn nhìn vào anh trai nằm giữa chằng chịt dây dợ, tiên lượng sống dè dặt. Trước cửa, một chiếc băng ca màu cam của cấp cứu tư nhân đã chờ sẵn, để cùng người nhà đưa bệnh nhân về.

Đột nhiên, máy theo dõi sinh hiệu kéo từng đợt, vạch sóng xanh biểu thị nhịp tim thẳng dần, số trên màn hình nháy đỏ liên tục, có lúc về 0. Người đàn ông vụt lao ra cửa, gọi to bác sĩ. 10 giây sau vọng lại tiếng đẩy cửa, tiếng dép loẹt xoẹt trên nền gạch, một bác sĩ trẻ chạy vào.

Bấm nhanh nút báo động cho tua trực về tình huống ngưng tim khẩn cấp, đôi tay chỉ kịp đeo găng một bên, nam bác sĩ ấn liên tục vào ngực bệnh nhân. Thớ bụng xẹp phồng theo từng nhịp hồi sức, giữa tiếng máy ngân dài và tiếng sụt sùi của người thân đang đứng ở cửa dõi vào. Chưa đầy 30 giây sau, một bác sĩ và điều dưỡng khác từ ngoài sải chân tới, người truyền thuốc, người thay vị trí ép tim, cố níu hy vọng sống còn lại.

2 phút 20 giây sau:

- Chưa! (có tim)

- Mới có (lại) mạch đấy!

34 giây sau:

- Có rồi, có (tim) rồi!

Dưới ánh đèn phát qua những ô vuông trên trần nhà khoa Cấp cứu, bác sĩ Lân cùng hơn 10 bác sĩ chính và thực hành, 15 điều dưỡng, không ngừng rảo chân qua lại từng băng ca tới khu hành chính. Xen giữa những âm thanh rì rầm là tiếng chuông điện thoại hay cuộc gọi mời hội chẩn. Chồng bìa hồ sơ xanh đỏ phân theo bệnh nội - bệnh ngoại không lúc nào vơi.

"Cao điểm có khi không đủ băng ca, bệnh nhân ngồi ghế chờ, trong khi cả 6 máy thở đều kín chỗ, còn cấp cứu vẫn chuyển bệnh nặng tới, nhân viên y tế phải thay nhau bóp bóng thở", bác sĩ Lân kể lại.

Dù bệnh viện quá tải hay thiếu thiết bị, quy định "không được từ chối tiếp nhận" trong cấp cứu vô tình tạo áp lực lớn lên các y bác sĩ và gây hiểu nhầm cho bệnh nhân.

Phân tích chi tiết, ThS.BS CK2 Khâu Minh Tuấn, Trưởng khoa Cấp cứu, Bệnh viện Nhân dân 115 lý giải, lượng bệnh đổ dồn cùng lúc sẽ gây nên tình trạng ứ đọng, kéo dài thời gian chờ cấp cứu. Trong khi, việc cấp cứu được phân loại trên tình trạng bệnh, theo mức độ ưu tiên từ nguy kịch tới nhẹ. Bệnh càng nặng, khả năng đe dọa mạng sống cao thì được xử trí sớm nhất, không phụ thuộc vào thứ tự nên không thể cứ đến viện trước là được giải quyết trước.

"Đó cũng là mâu thuẫn khó hài hòa khiến gia tăng cảm giác tiêu cực với thân nhân và người bệnh", ông Tuấn nói. Suốt 20 năm công tác tại khoa, bác sĩ Tuấn không ít lần nghe trải nghiệm của đồng nghiệp về cảnh bị người nhà rượt đuổi, hay mang dao vào khoa cấp cứu hăm dọa.

Để giải quyết tình trạng ứ đọng cục bộ, ông Tuấn thường xuyên trao đổi với đại diện Trung tâm Cấp cứu 115 nhằm hạn chế nhận bệnh khi bệnh viện quá đông hay thiết bị cần sửa chữa.

"Nhưng đó chỉ là dựa trên mối quan hệ cá nhân, chứ chưa có mạng lưới điều phối chung", bác sĩ Tuấn thừa nhận.

Số bệnh viện chủ động thông báo tình hình như Bệnh viện Nhân dân 115 chỉ là số ít, theo bác sĩ Nguyễn Duy Long, Giám đốc Trung tâm Cấp cứu 115 TP HCM. Muốn tối ưu trong điều phối, kíp cấp cứu cần phải biết áp lực hiện tại của các cơ sở y tế tại địa bàn ra sao. Nhưng đa phần các đội ngoại viện vẫn trong tình huống bị động.

Ông dẫn chứng, để chẩn đoán đột quỵ cần có máy CT (chụp cắt lớp vi tính) hoặc MRI (chụp cộng hưởng từ). Tuy nhiên, có trường hợp thiết bị của bệnh viện bị hỏng, đội ngũ cấp cứu 115 chưa được cập nhật vẫn đưa bệnh vào, cuối cùng bị từ chối nên phải sang nơi khác để kịp trong giờ vàng.

Hơn 20 năm công tác tại khoa cấp cứu trước khi chuyển sang chuyên khoa sâu, PGS.TS.BS Đỗ Ngọc Sơn, Giám đốc Trung tâm Hồi sức tích cực, Bệnh viện Bạch Mai (TP Hà Nội) thấy rõ điểm yếu trong việc kết nối giữa hệ thống cấp cứu ngoại viện và nội viện. Theo ông, hệ thống văn bản pháp lý hiện hành đang thiếu vắng quy chế phối hợp giữa hai bên.

Khái niệm "cấp cứu ngoại viện" lần đầu tiên được ghi nhận trong Luật khám bệnh, chữa bệnh vào năm 2023. Trước đó, trong luật chưa có chức danh này, mà chỉ coi đây là cấp cứu ngoài cơ sở khám, chữa bệnh. Ông Sơn nhận xét việc có hành lang pháp lý rõ ràng là bước tiến bộ để phát triển hệ thống, nhưng mới dừng ở mức khởi đầu.

"Cơ sở liên kết cấp cứu ngoại và nội viện cần dựa trên nhiều yếu tố, bao gồm tính tới luật riêng về cấp cứu ngoại viện", ông Sơn bình luận. "Mối quan hệ giữa cấp cứu nội viện và ngoại viện vẫn còn lỏng lẻo và thiếu tính ràng buộc".

"Mắt xích" trạm vệ tinh

Hơn 6 năm được phân công cấp cứu ngoại viện, điều dưỡng Trần Đức Trí, khoa Cấp cứu, bệnh viện Lê Văn Thịnh - một trong những trạm vệ tinh đầu tiên của Trung tâm Cấp cứu 115 - thường xuyên bị giằng co giữa nhiều ca nguy kịch.

Mô hình cấp cứu ngoại viện điển hình nhất tại Việt Nam là một trung tâm cấp cứu giữ vai trò điều phối, cùng mạng lưới trạm vệ tinh phân bố tại các bệnh viện trên địa bàn. Trong đó, tiên phong là những thành phố lớn như TP HCM, Hà Nội.

Hệ thống cấp cứu ngoại viện được vận hành qua ba đầu mối chính: Trung tâm Cấp cứu 115 - giữ vai trò chủ đạo; mạng lưới cấp cứu trong từng bệnh viện; và cơ sở y tế tư nhân. Trong 45 trạm vệ tinh của Trung tâm Cấp cứu 115 TP HCM, 42 đơn vị là hợp tác với khoa cấp cứu các bệnh viện công và tư trong thành phố như Bệnh viện Lê Văn Thịnh.

Mọi cuộc gọi đến đầu số 115 tại TP HCM đều do tổng đài viên tại Trung tâm Cấp cứu 115 tiếp nhận rồi phân loại và điều xe từ trạm gần nhất. Hiện, 65% số ca cấp cứu được thực hiện bởi các trạm vệ tinh.

Sau khi nhận ca, trạm vệ tinh sẽ liên hệ lại người gọi, xác minh thông tin, tư vấn thời gian di chuyển. Trường hợp nhẹ, khuyến khích tự đến viện do chờ xe cấp cứu lâu, nhất là khi khoảng cách xa, đường ùn tắc, song không phải ai cũng đồng ý. Có những ca, dù ban đầu được báo bệnh nhân nặng, không di chuyển được, tới nơi bệnh nhẹ hơn dự kiến, các chỉ số bình thường, hoàn toàn có khả năng tự túc.

Việc đặt trạm dựa trên mạng lưới cơ sở y tế phát huy hiệu quả nhưng cũng có bất lợi, khi các bệnh viện phân bố không đồng đều. Bác sĩ Nguyễn Duy Long dẫn chứng, có những khu vực diện tích lớn như huyện Cần Giờ cũ lại chỉ có một trạm.

Tổng nhân lực gồm bác sĩ/y sĩ, điều dưỡng và lái xe của các trạm vệ tinh tại TP HCM là 692 người, gấp gần 5 lần Trung tâm Cấp cứu 115. Dù nguồn lực thống kê cao, song thực tế, bác sĩ Long cho biết các trạm không có tổ cấp cứu ngoại viện cố định mà đội ngũ này kiêm nhiệm nhiều vai: chăm sóc người bệnh trong khoa, chuyển bệnh lên tuyến trên, nhận ca bệnh cấp cứu từ đầu số 115 và cả hotline bệnh viện. Không thiếu trường hợp, sau khi điều 4-5 trạm bất thành, trung tâm buộc phải xuất xe. Nhiều khi mất một giờ mới tiếp cận được hiện trường.

"Đó cũng là khó khăn khi vừa phụ trách cấp cứu trong viện lẫn ngoài hiện trường", điều dưỡng Trần Đức Trí bộc bạch.

Anh kể mỗi ca cấp cứu ngoại viện có khi mất cả tiếng. Khi khoa ít bệnh dễ sắp xếp, nhưng nhiều ngày bệnh đông, anh đang lấy máu, truyền dịch cho bệnh nhân, vẫn phải bỏ dở để đi cấp cứu. Một tua trực có 5 điều dưỡng, khi anh và một bác sĩ đi, người ở nhà phải gánh hộ việc.

Nhiều lần, anh buộc báo không nhận ca từ tổng đài 115, nhưng sau 15 - 20 phút, tổng đài tiếp tục liên hệ lại vì không thể điều được trạm vệ tinh khác. Lúc đó, nếu đã sắp xếp ổn thỏa việc tại khoa và sẵn xe cứu thương, anh sẽ đi, còn không phải từ chối lần nữa.

"Cấp cứu gì đâu mà nửa tiếng đồng hồ, chắc tui chết quá", anh Trí kể lại câu cửa miệng của nhiều người khi anh liên hệ trước khi xuất xe.

"Đối với mình không phải là mức độ cấp cứu, nhưng với người nhà đó lại là cấp cứu", anh Trí nói.

Theo điều dưỡng Trần Đức Trí, đôi khi anh đang xử lý dở ca cấp cứu không ưu tiên thì cùng lúc xuất hiện trường hợp nặng, thực sự cần cấp cứu như hôn mê, tai nạn giao thông..., lại không có kíp đi. Bởi thông thường một tua trực chỉ có một kíp đi ngoại viện, trừ tình huống thực sự nguy cấp và nội viện không quá tải thì mới cử thêm xe khác.

Chưa kể, Bệnh viện Lê Văn Thịnh cũng tiếp nhận nhiều cuộc gọi tới đường dây nóng cấp cứu riêng. Đơn cử, tháng 2/2025 có 48 cuộc, gần tương đương số cuộc gọi từ Tổng đài 115 (55 cuộc).

Theo bác sĩ Nguyễn Duy Long, Việt Nam vẫn chưa áp dụng phân tầng cấp cứu theo mức độ nặng nhẹ từ các cuộc gọi 115. Đơn cử, Mỹ chia thành năm mức độ từ delta tới omega, trong đó delta là xuất xe ngay lập tức, sử dụng xe cấp cứu chuyên dụng. Còn omega là mức nhẹ nhất, đôi khi chỉ cần tư vấn, trấn an tinh thần hoặc điều xe tới chuyển bệnh. Ông nêu thực tế chỉ 20% trong tổng số cuộc gọi tới tổng đài 115 TP HCM là thật sự cần cấp cứu đi ngay, 80% còn lại là những nhu cầu có thể trì hoãn được.

Một khó khăn khác các trạm vệ tinh thường gặp là thất thu, bao gồm cấp cứu cho bệnh nhân vô gia cư, không có người thân; hoặc điều xe nhưng tới nơi bệnh nhân không còn yêu cầu cấp cứu. 4 tháng đầu năm 2025, tỷ lệ thất thu tại trạm vệ tinh Bệnh viện Lê Văn Thịnh là 37% trong tổng số 227 ca xuất xe. Còn tại Trung tâm Cấp cứu 115 TP HCM là dưới 10% mỗi năm.

PGS.TS.BS Đỗ Ngọc Sơn, Giám đốc Trung tâm Hồi sức tích cực, Bệnh viện Bạch Mai, phân tích bản chất vấn đề nằm ở việc trách nhiệm hay lợi ích kinh tế giữa các bên được chia sẻ thế nào. Khi người bệnh không thể chi trả, các trạm vệ tinh có thể phải bù khoản đó, trong khi nhiều nơi bắt buộc tự chủ tài chính.

"Mô hình hiện tại vẫn mang tính san sẻ theo kiểu tình nguyện chứ chưa đi vào thực chất", ông nêu.

Để hạn chế tình trạng thất thu, ông Long kỳ vọng vào nguồn kinh phí từ các quỹ như Ủy ban Mặt trận Tổ quốc hay tổ chức phi chính phủ, hoặc bảo hiểm xã hội. Hiện, Việt Nam chỉ có Đà Nẵng (trước sáp nhập) xe cấp cứu công không thu phí mà được chi trả bằng ngân sách của thành phố.

"Làm sao để người dân khi cần cấp cứu không phải thanh toán gì hết", bác sĩ Long đặt vấn đề.

Với mục tiêu tăng khả năng bao phủ cấp cứu ngoại viện trên cả nước, PGS.TS.BS Đỗ Ngọc Sơn cho rằng phải bắt đầu xây dựng luật cấp cứu ngoại viện. Trong đó, quy định cụ thể về đầu tư mạng lưới, cơ sở hạ tầng 115 theo từng đơn vị hành chính, nêu rõ trách nhiệm của các bên liên quan và chế tài nếu không thực hiện.

"Không thể ở địa phương ngân sách cao thì được đầu tư, xây dựng trung tâm vận hành, còn những tỉnh nghèo đầu số 115 giao cho tư nhân hoặc không có", ông nói.

Nhằm kết nối cấp cứu ngoại viện và nội viện, ThS. BS CK2 Khâu Minh Tuấn, Trưởng khoa Cấp cứu, Bệnh viện Nhân dân 115, đề xuất mô hình điều phối chung, kết nối giữa các bệnh viện với cấp cứu 115. Mạng lưới này không chỉ giới hạn trong một địa phương mà nên mở rộng theo vùng để phục vụ cả cấp cứu liên tỉnh. Nhờ đó, kíp 115 có thể kiểm tra theo thời gian thực số giường trống, số thiết bị đáp ứng, nhất là những ca cần máy thở, từ đó điều phối bệnh hợp lý và thuận tiện hơn.

Theo bác sĩ Nguyễn Duy Long, giải pháp trên đã được tính đến trong Đề án phát triển hệ thống cấp cứu ngoài bệnh viện tại TP HCM từ nay tới 2030, công bố tháng 3/2024. Song hiện nguồn lực chưa đủ mạnh, nên sẽ đi từng bước.

Muốn có hệ thống điều phối quy mô, liên kết nhiều bên cần triển khai số hóa dữ liệu y tế. Quá trình này đã được đẩy mạnh thời gian qua như cập nhật tình trạng quá tải của các bệnh viện, xây dựng danh sách chuyên gia y tế. Với những ca nặng, có thể kết nối trước với các bác sĩ chuyên sâu, cùng phân tích, lên phương án về thiết bị và lựa chọn nơi chuyển bệnh phù hợp.

Từ ngày 1/7, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu và Bình Dương sáp nhập vào TP HCM. Hai địa phương này chưa có trung tâm Cấp cứu 115, đầu số cấp cứu chủ yếu do một vài bệnh viện phụ trách.

Bác sĩ Long cho biết bước đầu sẽ gộp đầu số 115 từ cả ba địa phương, chịu sự quản lý của Trung tâm Cấp cứu 115. Người dân các tỉnh cũ gọi vào không phải nhập mã vùng. Đồng thời, Trung tâm 115 nhanh chóng mở rộng mạng lưới trạm vệ tinh ở hai khu vực mới.

Về lâu dài, Trung tâm 115 tính toán lại phương án đặt trạm hay đậu xe cứu thương, không bó hẹp trong các cơ sở y tế mà mở rộng ra nhiều vị trí phù hợp, thường tập trung đông người như trung tâm thương mại, phố đi bộ...

"Khi nút thắt giữa nội và ngoại viện được giải quyết, mạng lưới trạm vệ tinh bao phủ khắp nơi sẽ giúp giảm thời gian tiếp cận cấp cứu và đưa cơ hội sống đến với nhiều người hơn", ông Long nói.

Nội dung: Mây Trinh - Phùng Tiên - Lê Phương
Ảnh: Khương Nguyễn - Hoàng Việt