Theo báo cáo thực hiện Chương trình quan trắc chất lượng môi trường, tài nguyên nước và giám sát nguồn thải năm 2025 của Sở Nông nghiệp và Môi trường, chất lượng không khí TP HCM có dấu hiệu suy giảm so với các năm trước, chủ yếu do ô nhiễm bụi mịn và tiếng ồn.
Kết quả quan trắc cho thấy bụi TSP (tổng hạt bụi lơ lửng) và PM10 có xu hướng tăng, tập trung ở khu vực mật độ giao thông cao, gần khu công nghiệp, cảng biển và nơi khai thác khoáng sản. Bụi PM2.5 – loại bụi siêu mịn gây hại trực tiếp đến sức khỏe - đã vượt quy chuẩn 1,1-4,6 lần tại một số điểm giao thông và công nghiệp, trong khi năm trước còn trong giới hạn cho phép. Nồng độ benzen, chất độc thuộc nhóm gây ung thư, cũng tăng và vượt quy chuẩn ở vài điểm đo. Tiếng ồn vượt mức cho phép tại một số tuyến giao thông và khu xử lý chất thải rắn.
TP HCM mù mịt sương, sáng 17/12. Ảnh: Quỳnh Trần
Đánh giá nói trên tổng hợp từ 118 điểm quan trắc, gồm 36 điểm tại TP HCM, 29 điểm ở Bình Dương và 53 điểm tại Bà Rịa – Vũng Tàu. Dù vậy, báo cáo cho thấy chỉ số chất lượng không khí (AQI) hàng ngày của TP HCM chủ yếu vẫn ở mức tốt, chiếm 56–87% số ngày trong năm. Số ngày ở mức kém chiếm 4–11%; chỉ ghi nhận một ngày ở mức xấu và không có ngày nào ở mức rất xấu hoặc nguy hại.
Theo ThS Phạm Bình An, Viện phó Nghiên cứu Phát triển TP HCM, muốn cải thiện chất lượng không khí cần xác định rõ nguồn phát thải. Khi nhận diện đúng "điểm nóng" ô nhiễm và triển khai đồng bộ chính sách, hạ tầng, công nghệ cùng thay đổi hành vi xã hội, việc cải thiện mới bền vững. Ông An cho rằng ba nguồn phát thải chính hiện nay là giao thông, xây dựng – công nghiệp và rác thải.
Về giao thông, TP HCM hiện có hơn 12 triệu ôtô, xe máy cá nhân. Các phương tiện dùng xăng dầu không chỉ gây tiếng ồn mà còn phát thải bụi mịn, benzen và nhiều khí độc. Với mật độ dày đặc, giao thông được xem là nguồn gây ô nhiễm không khí lớn nhất của thành phố.
Bên cạnh đó, TP HCM đang trở thành "đại công trường" với hàng loạt dự án hạ tầng, nhà ở, khu đô thị, khu công nghiệp. Hoạt động xây dựng và sản xuất phát sinh lượng lớn bụi và khí thải; riêng vật liệu xây dựng được ước tính chiếm gần 40% tổng phát thải.
Nguồn thứ ba là rác thải. Mỗi ngày, thành phố phát sinh khoảng 14.000 tấn rác, phần lớn vẫn xử lý bằng chôn lấp. Phương thức này phát thải khí metan, H2S, gây mùi và tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm thứ cấp.
TP HCM mù mịt sương, sáng 17/12. Ảnh: Quỳnh Trần
Cùng quan điểm, TS Phạm Viết Thuận, Viện trưởng Viện Kinh tế Tài nguyên và Môi trường TP HCM, nhận định ô nhiễm bụi mịn có xu hướng tăng nhưng mang tính cục bộ. Nguyên nhân là thời gian qua thành phố triển khai đồng loạt nhiều dự án lớn như Vành đai 3, cao tốc và các công trình trọng điểm khác.
Theo ông Thuận, hoạt động thi công làm phát sinh bụi, khiến nồng độ bụi mịn tăng tại khu vực gần công trường, nhất là vào thời điểm nắng nóng. Nhiều trạm quan trắc đặt gần khu xây dựng, chỉ cần tác động nhỏ của thời tiết như gió lốc cũng khiến bụi phát tán, hệ thống ghi nhận chỉ số cao và phát cảnh báo.
Ông cho rằng ô nhiễm không khí chỉ thực sự đáng lo khi các thông số như PM, SO2, CO2 vượt ngưỡng cho phép trong thời gian dài, liên tục khoảng 90 ngày mỗi năm. Nếu chỉ tăng trong thời gian ngắn, phụ thuộc điều kiện thời tiết hoặc mang tính cục bộ thì chưa thể coi là tình trạng báo động.
Dù đánh giá "chưa quá bi quan", ThS Phạm Bình An cho rằng những dấu hiệu hiện nay là cảnh báo để thành phố hành động sớm, bảo đảm chất lượng sống của người dân.
Với lượng xe cá nhân lớn, giải pháp được đặt ra là phát triển giao thông xanh, tăng tỷ lệ vận tải công cộng – hiện còn thấp – song song với chuyển đổi sang phương tiện sử dụng năng lượng sạch như xe điện, hybrid. Theo lộ trình đến năm 2030, các phương tiện của cơ quan nhà nước, xe công nghệ sẽ đi đầu trong chuyển đổi để tạo hiệu ứng lan tỏa.
Tuy nhiên, theo ông An, việc chuyển đổi chỉ hiệu quả khi hạ tầng được đầu tư đồng bộ, từ trạm sạc, đổi pin đến chính sách tài chính hỗ trợ, thay vì chỉ áp dụng biện pháp hành chính.
Đối với xây dựng và đô thị hóa, quy định kiểm soát đã có, vấn đề nằm ở giám sát và chế tài. Thành phố cần tăng cường thanh tra, xử phạt nghiêm vi phạm môi trường, đồng thời thúc đẩy khu công nghiệp sinh thái, công trình xanh, vật liệu ít phát thải.
Khu chế xuất Tân Thuận được định hướng tái cơ cấu sang mô hình công nghệ cao, công nghệ xanh, hiệu quả, giảm ô nhiễm, thu hút FDI chất lượng cao. Ảnh: Quỳnh Trần
Về rác thải, theo định hướng kinh tế tuần hoàn, rác cần được xem là tài nguyên. Điều này đòi hỏi phân loại tại nguồn, đẩy nhanh các dự án đốt rác phát điện, giảm dần chôn lấp. Khi cơ chế tài chính rõ ràng, doanh nghiệp mới mạnh dạn đầu tư công nghệ hiện đại.
Ông An cũng ủng hộ đề xuất lắp thêm gần 160 điểm quan trắc không khí, kết hợp cảm biến IoT và dữ liệu vệ tinh để xây dựng bản đồ ô nhiễm theo khu vực, thời gian và mùa vụ. "Một ứng dụng trên điện thoại cảnh báo chất lượng không khí theo từng khu vực hoàn toàn khả thi khi có dữ liệu đầy đủ", ông nói.
Các chuyên gia cho rằng ô nhiễm không khí không chỉ là vấn đề nội đô mà cần tiếp cận theo vùng, nhất là khi các khu công nghiệp lân cận phát triển mạnh. Sự phối hợp liên tỉnh cùng thay đổi hành vi của người dân, từ đi lại, tiêu dùng đến phân loại rác, được xem là yếu tố then chốt để giảm phát thải và bảo đảm chất lượng sống lâu dài.
Lê Tuyết – Giang Anh