Những gia đình Việt ngược dòng, không cho con đi học

8h sáng, trong khi bạn bè đồng trang lứa đang ở lớp, bốn con của anh Bá Ngọc ở Nghệ An quây quần ăn sáng, sau đó tự chia nhau đọc sách, vẽ tranh. Đây là năm thứ hai những đứa trẻ từ 5 đến 13 tuổi sống theo phương pháp unschooling (giáo dục không trường lớp).

Ở Đà Lạt, Minh Nhật, 12 tuổi, con anh Huỳnh Dũng, cũng không đến trường mà dẫn một đoàn khách nước ngoài trekking rừng thông và giới thiệu quy trình làm cà phê organic. Công việc này mang về cho cậu khoản thu nhập đầu đời.

Tại Hà Nội, Nguyễn Phan Anh, 15 tuổi, con chị Bạch Dương vừa thiết kế lịch trình đưa cả nhà đi Nhật Bản hai tuần thay vì chạy đua ở lò luyện thi vào lớp 10.

Ba gia đình ở ba miền nhưng gặp nhau ở một điểm: Cho con rời khỏi hệ thống giáo dục chính quy để tìm lối đi riêng.

Lối rẽ từ áp lực trường học

Quyết định khác thường này của các gia đình được cho là kết quả của những xung đột dai dẳng giữa kỳ vọng gia đình và thực tế trường lớp. Phan Anh từng trải qua cả ba môi trường: trường công, tư thục và quốc tế để tìm "chiếc áo vừa vặn".

Ở trường tư, cậu bé thấy ngột ngạt vì kỷ luật. Sang trường quốc tế, cậu tìm thấy sự tự do nhưng lại lạc lõng giữa cuộc đua chứng chỉ du học. "Em muốn được trải nghiệm, va chạm vào đời sống thực tế hơn là chạy theo những điểm số" nam sinh 15 tuổi nói.

Cũng nhận ra những tồn tại của hệ thống giáo dục, anh Huỳnh Dũng, 42 tuổi, cho biết từng rất trăn trở nhìn con trai vốn ham khám phá thiên nhiên lại phải chôn chân trong bốn bức tường để hoàn thành bài vở. "Chương trình phổ thông hiện tại còn nặng nề, thiếu cá nhân hóa. Tôi từng mất nhiều năm tuổi trẻ để học những thứ không bao giờ dùng tới trong công việc, nên không muốn con đi lại con đường ấy", ông bố chia sẻ.

Với anh Bá Ngọc, quyết định cho cả bốn con nghỉ học đến sau một cú "sốc" về giáo dục. Năm 2023, anh từng mở một trường mầm non chú trọng cảm xúc, nhưng phải đóng cửa chỉ sau một năm vì phụ huynh chỉ quan tâm con biết đọc viết trước lớp 1. Nhìn lại bốn đứa con mình bắt đầu có biểu hiện chán học, mê game, anh giật mình.

Tranh thủ kỳ nghỉ hè, anh đưa 4 con đi xuyên Việt, ghé thăm những gia đình đã rời khỏi hệ thống chính quy để tìm câu trả lời. "Tôi thấy những đứa trẻ học tại nhà sống động và hạnh phúc, khác hẳn vẻ lờ đờ của những học sinh vùi đầu trong bài vở từ sáng đến tối mịt," anh Ngọc chia sẻ về động lực để cả gia đình "ngược dòng".

Trên mạng xã hội hiện có hàng chục nhóm homeschooling, unschooling, trong đó có các nhóm gần trăm nghìn thành viên hoạt động sôi nổi, đặc biệt từ sau Covid-19. Sự nở rộ của các cộng đồng và các chương trình học từ xa được công nhận quốc tế cho thấy đây là một dòng chảy ngầm đang mạnh dần.

"Trong bối cảnh áp lực trường chuyên lớp chọn và nạn dạy thêm học thêm bủa vây, nhiều phụ huynh trong cộng đồng của chúng tôi bắt đầu coi việc 'mang con về nhà' là một giải pháp để bảo vệ tuổi thơ con", anh Bá Ngọc nói.

Học ở "trường đời"

Rời trường, mỗi gia đình tự thiết kế một "ngôi trường" riêng. Gia đình anh Ngọc để con tự do phát triển sở thích. Con trai lớn mê kiến trúc tự mày mò trên Internet, con gái học cắt may, còn con trai thứ ba có thể thức đến 2h sáng để hoàn thiện một bức tranh yêu thích. Vợ chồng anh vừa kinh doanh tại nhà, vừa đóng vai trò người quan sát, định hướng.

Trong khi đó, gia đình anh Huỳnh Dũng chọn homeschooling (giáo dục tại nhà) theo chương trình quốc tế với chi phí khoảng 16 triệu đồng mỗi năm. Thời gian linh hoạt cho phép Minh Nhật thường xuyên đi leo núi, cắm trại, lặn biển cả tháng. "Trải nghiệm thực tế giúp con mở rộng thế giới quan, điều mà bốn bức tường lớp học khó mang lại," anh Dũng nói.

Với Phan Anh, từ ngày rời trường, cậu thú nhận "không còn nghỉ hè". Lịch trình của chàng trai 15 tuổi dày đặc: sáng bơi sông, học văn hóa theo một chương trình online của trường trung học Nebraska (Mỹ) để đảm bảo có bằng.

Gia đình xây dựng lộ trình cho cậu dựa trên ba trụ cột: kiến thức, nhân cách và năng lực thích nghi. Với quan điểm "ai cũng có thể là thầy", bố mẹ tìm kiếm các chuyên gia giỏi trong từng lĩnh vực - từ bơi lội, viết lách, làm video đến AI - để trực tiếp kèm cặp con.

Mùa hè vừa qua, cậu trải nghiệm 13 công việc trong dự án "100 nghề", từ phụ cắt tóc, sửa xe đến làm nông dân.

Cái giá của sự tự do

Cái "được" lớn nhất mà các gia đình nhận thấy là sự hạnh phúc và tính chủ động của con trẻ. Tuy nhiên, hành trình này là một "cuộc chiến" đòi hỏi niềm tin nội tại rất lớn.

Anh Ngọc vấp phải sự phản đối kịch liệt từ ông bà và lời bàn tán của hàng xóm. Nỗi lo lớn nhất vẫn là sự thiếu hụt tương tác xã hội và vấn đề bằng cấp. Anh chấp nhận việc con có thể không có bằng cấp theo quy chuẩn Việt Nam. "Nếu con thích công việc đòi hỏi bằng cấp, cánh cửa có thể hẹp lại. Nhưng tôi tin năng lực thực tế sẽ mở ra những lối đi khác," anh nói.

Để bù đắp sự thiếu hụt tương tác xã hội, anh Dũng cho con tham gia các câu lạc bộ vẽ, bơi lội và các nhóm cộng đồng theo sở thích. "Trải nghiệm thực tế giúp con mở rộng thế giới quan và rèn khả năng giao tiếp với nhiều nhóm người, điều mà trường học truyền thống khó mang lại đầy đủ", ông bố Đà Lạt nói.

Thực tế, lo lắng về bằng cấp đang dần được giải tỏa bởi sự đa dạng của các loại hình đào tạo. Dù không vào được đại học chính quy, các học sinh này vẫn có cơ hội đi du học, học các trường đại học quốc tế tại Việt Nam, hoặc rẽ hướng sang học nghề chuyên sâu nếu muốn.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Huyền, Giám đốc chuyên môn hệ thống Pathway School, cho rằng động lực "phá rào" của phụ huynh thường đến từ áp lực trường lớp và sự quá tải của chương trình học. Lối đi này thường mang lại "trái ngọt" cho gia đình có định hướng du học hoặc nền tảng tài chính, tri thức vững vàng.

Tuy nhiên, rủi ro là hiện hữu. Bà Huyền từng chứng kiến nhiều trường hợp homeschooling thất bại phải quay lại trường học. Nếu quay lại ở cấp tiểu học thì dễ, nhưng ở cấp 2, 3 thì cánh cửa gần như đóng chặt do rào cản về học bạ. Đây là cuộc chiến dài hơi, không dành cho số đông, chuyên gia cảnh báo.

"Muốn theo đuổi con đường này, bạn phải là phụ huynh có hiểu biết giáo dục, có quỹ thời gian khổng lồ dành cho con và chắc chắn năng lực tài chính phải mạnh", bà Huyền nói.

Nga Dương