Cuộc sống kể từ sau đại dịch Covid-19 ở ngôi làng phía tây Kenya, quốc gia Đông Phi, đã trở nên quá khó khăn với Amon Kipruto Mely, 22 tuổi. Anh không tìm được nguồn thu nhập ổn định, liên tục nhảy việc, từ làm cho đại lý ôtô đến công ty xây dựng và nhiều nơi khác.
Một người bạn nói với anh về cách kiếm được 6.000 USD nhanh chóng và dễ dàng. "Anh ấy nói với tôi rằng bán thận sẽ kiếm được món hời", Mely kể, thêm rằng anh đã nghĩ bản thân gặp may.
Mely được giới thiệu với một người trung gian và sau đó được đưa tới bệnh viện Mediheal ở thành phố Eldoret, phía tây Kenya. Tại đây, các bác sĩ người Ấn Độ chào đón và đưa cho anh những tài liệu bằng tiếng Anh, ngôn ngữ mà Mely không biết.
Chàng trai trẻ Kenya không được thông báo về bất kỳ rủi ro sức khỏe nào. "Họ không giải thích bất kỳ điều gì với tôi. Người đưa tôi đi chỉ vào những người xung quanh và nói 'tất cả họ đều đã hiến tặng nội tạng và có thể quay lại làm việc nhanh chóng'", anh nhớ lại.
Sau ca phẫu thuật, Mely chỉ được trả 4.000 USD thay vì 6.000 USD như cam kết ban đầu. Anh dùng số tiền đó mua điện thoại và một chiếc xe. Tuy nhiên, tình trạng sức khỏe của anh nhanh chóng xấu đi. Anh bắt đầu chóng mặt, yếu ớt và ngất xỉu tại nhà.
Tại bệnh viện, mẹ anh là bà Leah Metto rất sốc khi biết con trai đã bán thận. "Họ lợi dụng những đứa trẻ như Amon để kiếm tiền", bà nói.
Amon Kipruto Mely và mẹ Leah Metto tại nhà riêng ở ngôi làng phía tây Kenya. Ảnh: DW
Câu chuyện của Mely không phải là duy nhất. Willis Okumu, nhà nghiên cứu về tội phạm có tổ chức tại Viện Nghiên cứu An ninh châu Phi ở Nairobi, đã nói chuyện với một số thanh niên từng bán thận ở Oyugis, thị trấn cách phía Eldoret khoảng 180 km về phía tây nam.
"Thực tế đây là mạng lưới tội phạm có tổ chức", ông nói.
Okumu ước tính chỉ riêng ở Oyugis, có tới 100 thanh niên có thể đã bán thận. Nhiều người gặp các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, cũng như trầm cảm và tổn thương tâm lý.
"Tôi không nghĩ họ có thể sống được tới 60 tuổi", Okumu, người có công trình nghiên cứu về vấn nạn bán thận công bố hồi tháng 1 trong dự án Enact của Interpol, cho hay.
DW cho biết có những thanh niên ở Oyugis chỉ bán thận với giá 2.000 USD. Họ kể sau ca phẫu thuật tại bệnh viện Mediheal, những người môi giới yêu cầu họ tìm kiếm những người bán thận mới với mức hoa hồng là 400 USD cho mỗi lần giới thiệu.
"Tổ chức này đang khai thác vùng xám pháp lý. Không có luật nào ngăn bạn hiến thận lấy tiền và bạn không thể bị truy tố vì điều đó", ông nói.
Luật pháp Kenya cho phép mọi người được hiến tạng cho người thân hoặc vì lý do nhân đạo.
Một cựu nhân viên lâu năm của Mediheal tiết lộ với DW rằng việc mua bán tạng ở đây bắt đầu từ nhiều năm trước. Ban đầu, người nhận đến từ Somalia và người hiến thường từ Kenya. Nhưng từ năm 2022, người nhận tạng đến từ cả Israel, Đức và nhiều nơi khác. Mạng lưới người hiến tạng cũng mở rộng đến các nước như Pakistan.
Cựu nhân viên cho hay người hiến tạng được yêu cầu ký tài liệu nói rằng họ là họ hàng của người nhận. Người này xác nhận những người hiến không được thông báo về rủi ro sức khỏe sau khi bán tạng và một số người thậm chí chưa đủ tuổi cho phép.
"Do rào cản ngôn ngữ, họ chỉ biết ký tên", cựu nhân viên này nói.
Mạng lưới mua bán tạng đã bùng nổ hơn sau khi mở rộng tệp khách hàng ra ngoài Somalia. Người nhận có thể phải trả tới 200.000 USD cho mỗi quả thận. Cựu nhân viên cho hay một tổ chức có tên MedLead chịu trách nhiệm kết nối người hiến và người nhận tạng.
Trên trang web, MedLead tuyên bố có thể sắp xếp các ca hiến tạng trong vòng 30 ngày "theo đúng luật", thêm rằng những người hiến tặng đều vì lý do nhân đạo. Trên trang Facebook, MedLead cũng công bố các video những người cảm ơn cơ quan này vì đã giúp họ có quả thận mới ở Eldoret, Kenya.
Video gần nhất là Sabine Fischer-Kugler, một phụ nữ 57 tuổi đến từ Gunzenhausen, Đức đã sống chung với bệnh thận trong 40 năm. Sau khi quả thận thay mới đầu tiên ngừng hoạt động, bà đã tuyệt vọng tìm kiếm thận thay thế.
Nhưng danh sách chờ thận hiến tạng ở Đức rất dài, có thể phải đợi tới 8-10 năm. Đức chỉ cho phép sử dụng thận từ những người đồng ý hiến tạng đã qua đời. Số thận mà các bệnh viện được hiến tặng không đủ cho hơn 10.000 bệnh nhân đang chờ đợi cơ hội.
Sabine Fischer-Kugler chỉ gặp người hiến tạng cho bà trong chớp nhoáng. Đó là nam thanh niên 24 tuổi đến từ một quốc gia Tây Á. Hợp đồng ghi rằng anh ta không được trả tiền nhưng thực tế, bà đã trả 100.000 - 200.000 USD cho MedLead.
"Có lẽ tôi hơi ích kỷ khi muốn có quả thận này và thấy hợp đồng khá ổn. Nhưng rõ ràng ca phẫu thuật này không quang minh chính đại như vẻ bề ngoài", bà nói.
Luật của Đức quy định trả tiền mua tạng là bất hợp pháp và những người vi phạm có thể đối mặt án tù lên tới 5 năm.
Sabine Fischer-Kugler, bệnh nhân người Đức từng ghép tạng tại bệnh viện Mediheal ở Kenya. Ảnh: ZDF Frontal
Người đứng sau MedLead là Robert Shpolanski, người Israel từng bị tòa án ở Tel Aviv cáo buộc hợp tác với người đàn ông có tên Boris Wolfman để thực hiện số lượng lớn ca ghép thận bất hợp pháp ở Thổ Nhĩ Kỳ, Philippines và Thái Lan. Wolfman đã bị cáo buộc tham gia vào các hoạt động ghép thận trái phép ở nhiều nơi khác.
Robert Shpolanski phủ nhận mọi liên quan với Wolfman. MedLead cũng tuyên bố hoạt động minh bạch và tuân thủ đầy đủ luật pháp kể từ khi thành lập.
Nhóm điều tra của DW, Der Spiegel và ZDF đã bí mật vào khách sạn Eka ở Eldoret, nơi cách bệnh viện Mediheal một km. Tại đây, họ gặp những bệnh nhân nước ngoài đang chờ ghép tạng, nhiều người trông yếu ớt.
Một người phụ nữ Nga đang chờ đợi ca phẫu thuật của chồng nói rằng "không ai cho thận miễn phí cả". Một cụ ông Israel 72 tuổi đang chạy thận ở Mediheal nhận xét "có một chút gian dối. Về lý thuyết, bạn không được trả tiền mua tạng, nhưng thực tế bạn vẫn phải mua". Ở tuổi này, ông cho biết bản thân sẽ không có cơ hội được hiến thận ở Israel.
Theo DW, năm 2023, Bộ Y tế Kenya từng yêu cầu lập ủy ban điều tra bệnh viện Mediheal. Ủy ban phát hiện những người hiến tạng không có quan hệ họ hàng với người nhận. Một số ca ghép có rủi ro cao như trường hợp bệnh nhân ung thư hoặc người cao tuổi vẫn được thực hiện. Hầu như tất cả chi phí được thanh toán bằng tiền mặt. Tuy nhiên, báo cáo điều tra chưa từng được công khai.
Ngày 17/4, sau những thông tin từ truyền thông Đức, Bộ trưởng Y tế Kenya Aden Duale yêu cầu đình chỉ hoạt động ghép thận tại bệnh viện Mediheal. Một ủy ban điều tra mới đã được thành lập để điều tra tất cả ca ghép thận được thực hiện tại Mediheal trong 5 năm qua.
Trong khi đó, Mely và nhiều người khác phải cố gắng sống phần đời còn lại với một quả thận và sức khỏe bị tổn hại nghiêm trọng. "Nếu có thể quay ngược thời gian, tôi sẽ không chấp nhận cắt một quả thận. Tôi ghét bản thân vì đã làm như thế", anh nói.
Thùy Lâm (Theo Der Spiegel, ZDF, DW)