Trong Phật giáo, āgama (hay A-hàm) là thuật ngữ chỉ hệ thống di sản văn bản mang tính truyền thừa, như tuyển tập lời dạy của Đức Phật do các tông phái ở Ấn Độ ghi chép bằng tiếng Phạn. Nhưng theo giáo sư, phật tử người Anh Andrew Skilton của đại học Oxford - một trong những chuyên gia hàng đầu thế giới về Phật học, khái niệm này gợi mở nhiều thứ hơn hàm ý "một văn bản cụ thể". Với ông, āgama còn là các phương pháp tiếp nhận, luận giải, hiểu và ứng dụng giáo lý qua 25 thế kỷ phát triển của tôn giáo.
Kết hợp quan điểm trên với niềm say mê sự đa dạng của Phật giáo, năm 1994, ông Andrew Skilton phát hành quyển A Concise History of Buddhism về tiến trình đạo Phật khai sinh ở Ấn Độ và du nhập các vùng châu Á. Trong lời tựa, tác giả thừa nhận dành nhiều dung lượng sách cho lịch sử đạo Phật ở Ấn Độ, dù tôn giáo này suy vong tại quê nhà khoảng bảy thế kỷ trước. Nhưng để hiểu "tính truyền thừa", ông cho rằng cần nắm rõ các giai đoạn phát triển hoặc ít nhất là điểm khởi đầu trước khi bàn sức sống của tôn giáo ở các nền văn hóa mới.
Bìa sách là hình hang động điêu khắc Phật giáo Ajanta, Ấn Độ. Bản Việt do tiến sĩ, Thượng tọa Thích Thiện Chánh chuyển ngữ, Nhà xuất bản Thế giới liên kết Omega + phát hành hồi tháng 6. Ảnh: Omega+
Sách mở đầu với đời sống con người, tôn giáo của Ấn Độ cổ đại trước khi người sáng lập Phật giáo Tất-đạt-đa Cồ-đàm ra đời. Tương tự những tác phẩm cùng đề tài, giáo sư Skilton tái hiện cuộc đời Đức Phật từ thời điểm Ngài đản sinh, quá trình tu tập dẫn đến giác ngộ ở tuổi 35 và viên tịch ở tuổi 80. Tác giả phân tích những giáo pháp nổi bật như Tám thánh đạo trong Tứ thánh đế, luận giải tam pháp ấn (vô thường, khổ và vô ngã) để làm rõ cách nhìn của Ngài về thế giới nhân duyên.
Tác phẩm cũng đi sâu vào sự phát triển của cộng đồng tăng đoàn sơ khai, những hội nghị kết tập kinh điển, sự phân chia các trường phái như Trưởng lão bộ và Đại chúng bộ. Tác giả bàn về bộ Tam tạng kinh điển gồm Luật tạng, Kinh tạng và Luận tạng (A-tỳ-đạt-ma tạng) giữ vai trò giáo điển chủ đạo; cũng như sự tác động của các triều đại phong kiến, đời sống văn hóa, chính trị đối với tôn giáo suốt chiều dài lịch sử.
Theo thời gian, Phật giáo chứng kiến sự xuất hiện của Đại thừa (Mahāyāna) với lý tưởng Bồ Tát hướng đến giải thoát khổ đau cho hết thảy chúng sinh, không chỉ bản thân. Những giáo lý mới phê phán một số quan điểm cũ, đưa ra các kinh điển mới như Bát-nhã Ba-la-mật, Pháp hoa kinh, kinh Tịnh độ... đánh dấu bước ngoặt lớn trong sự phát triển của đạo Phật.
Ấn bản đầu tiên của quyển "A Concise History of Buddhism" (1994). Ảnh: Windhorse Publications
Bên cạnh đó, tác giả bàn về sự phát triển của hai truyền thống bí truyền - Mật tông và Kim cương thừa cùng những phương pháp tu tập. Ông khép lại phần một bằng sự suy tàn của Phật giáo tại Ấn Độ. Một trong số nguyên nhân suy vi là sự xâm lược của Hồi giáo vào thế kỷ 12 và 13.
Phần hai, giáo sư Andrew Skilton dẫn dắt độc giả đi qua 10 khu vực đã tiếp nhận tinh hoa Phật pháp. Lịch sử Phật giáo Đông Nam Á bắt đầu từ Sri Lanka sau đó lan tỏa qua các nước Myanmar, Campuchia, Thái Lan, Việt Nam, Indonesia theo nhiều hình thức như giáo đoàn truyền phái, di dân, tị nạn do loạn lạc. Tại Trung Á và Kashmir, con đường Tơ lụa đóng vai trò quan trọng trong công cuộc du nhập.
So với Đông Nam Á, tác giả nhận xét đạo Phật không chuyển tải nền văn hóa cao hơn khi vào Trung Quốc lần đầu ở thế kỷ I, nhưng dần có chỗ đứng. Trước đó, nước này có nền văn minh chữ viết phát triển cao cùng tôn giáo bản địa vững chắc như Đạo giáo và Khổng giáo. Những quốc gia còn lại trong bản đồ truyền bá gồm Triều Tiên, Nhật Bản, Tây Tạng, Mông Cổ, Nepal và Ba Tư. Dù ở đâu, Phật giáo có sự thích nghi, biến đổi phù hợp bản sắc dân tộc, thời cuộc để tồn tại trong nhiều nền văn hóa.
Chân dung giáo sư Andrew Skilton, hiện 68 tuổi. Ảnh: University of Oxford
Lịch sử Phật giáo của Andrew Skilton dừng lại ở thế kỷ 19. Theo ông, những gì diễn ra mấy thế kỷ gần đây không gợi nhiều hứng thú cho người đọc bằng các câu chuyện cổ xưa. Dẫu vậy, ông hy vọng công trình khảo cứu giúp mọi người có cái nhìn công bằng về đạo Phật hiện đại, hiểu biết các hình thức trong tôn giáo ngày nay.
Dù tác phẩm phát hành hơn 30 năm, đến nay thu hút độc giả. Trên các hệ thống Amazon hay Goodreads, sách nhận nhiều đánh giá của nhiều bạn đọc qua nhiều năm. Phần lớn nhận xét tác giả cung cấp bản tổng hợp hữu ích và súc tích, phù hợp những ai hứng thú tôn giáo phương Đông. Tuy nhiên, một số ý kiến cho rằng sách không dành cho người mới bắt đầu tìm hiểu đạo Phật, có nhiều thuật ngữ khó hiểu yêu cầu người đọc am hiểu tư tưởng, giáo lý từ trước.
Andrew Skilton sinh năm 1957, là giáo sư khoa Nghiên cứu châu Á và Trung Đông của Đại học Oxford. Ông bắt đầu quan tâm Phật giáo một vài năm trước khi xuất gia năm 1979 với pháp danh Dharmacari Sthiramati. Tác giả lấy bằng đại học đầu tiên, chuyên ngành Thần học và Nghiên cứu tôn giáo, năm 1988 ở Đại học Bristol. Năm 1991, ông đến Oxford để hoàn thành luận án Tiến sĩ. Ông cũng từng dịch sang tiếng Anh một số tác phẩm Phật giáo như Bodhicaryāva (Nhập Bồ-tát hạnh luận) và Nagananda (Niềm vui của các Naga).
Phương Thảo