"Một người lính mất chân, xã hội gọi anh ấy là người hùng. Mất đi khuôn mặt? Bạn trở thành bóng ma", bác sĩ Andrii Kopchak, trưởng khoa phẫu thuật hàm mặt tại Đại học Y khoa Quốc gia Bogomolets ở Kiev, cho hay.
Từ khi xung đột với Nga bùng phát hồi năm 2022, hàng nghìn người Ukraine đã phải chịu những tổn thương nghiêm trọng trên gương mặt. Các bác sĩ phẫu thuật đã đạt được nhiều bước tiến đáng kể trong việc điều trị cho những thương binh Ukraine bị thương ở mặt, đặc biệt thông qua sử dụng công nghệ in 3D.
Binh sĩ bị thương chờ được sơ tán tại một bệnh viện của Ukraine hồi năm 2023. Ảnh: Anadolu Agency
Bằng cách tạo ra bộ phận cấy ghép tùy chỉnh riêng với từng bệnh nhân, công nghệ này cho phép tái tạo chính xác hơn những khuôn hàm, xương gò má và hốc mắt bị vỡ, khôi phục không chỉ chức năng mà cả các đường nét nhận dạng của từng người.
Những tiến bộ như vậy được xây dựng từ từ trong một thế kỷ qua, từ ca phẫu thuật tiên phong của Harold Gillies để phục hồi những khuôn mặt bị thương trong chiến hào lầy lội thời Thế chiến I cho đến công nghệ tạo mô hình gương mặt bằng kỹ thuật số ngày nay nhằm chữa trị những cơ thể bị tàn phá sau các trận chiến đẫm máu ở Ukraine.
Mục tiêu của những công nghệ như vậy luôn là khôi phục chức năng và mang lại hy vọng sống cho những người bị thương.
Volodymyr Melnyk, 32 tuổi, bị thương vào năm 2023 trong cuộc tấn công một cứ điểm trên đồi của Nga. Trong trận chiến, mảnh đạn đã xé nát khuôn mặt anh. "Tất cả dây thần kinh ở bên phải khuôn mặt tôi đều bị đứt. Toàn bộ xương đều vỡ nát. Tôi không thể nhìn bằng mắt phải", anh nói.
Đội cứu thương ban đầu không thể tiếp cận anh. Pháo binh và máy bay không người lái (drone) của Nga khiến việc di chuyển trở nên bất khả thi. Suốt gần 23 tiếng, anh vẫn chiến đấu trong cơn đau. "Khi ở giữa chiến hào của đối phương, bạn chỉ có hai lựa chọn. Một là ngồi xuống, tự thương hại bản thân rồi chết hoặc là làm mọi thứ có thể", Melnyk cho hay.
Khi Melnyk được đưa đến điểm an toàn cũng là lúc anh nhận thức được thực tế tàn khốc về thương tích của mình. Melnyk kể một số y tá khi vừa nhìn thấy anh đã tỏ thái độ rằng "đằng nào người này cũng chết thôi" và không quan tâm đến việc điều trị cho anh.
Trong Thế chiến I, những người lính sống sót với vết thương trên mặt thường bị xã hội xa lánh và theo các bác sĩ Ukraine, thái độ kỳ thị này vẫn tồn tại đến tận ngày nay.
Melnyk đã trải qua hàng loạt cuộc phẫu thuật liên tiếp. Những tấm nẹp bị đặt sai vị trí, ổ áp-xe hình thành và mảnh đạn vẫn sót lại bên trong. Mãi gần hai tháng sau, các tình nguyện viên từ dự án "Bác sĩ vì những người hùng" mới can thiệp, giúp anh chuyển đến bệnh viện khác và tham gia một chương trình đặc biệt để tái tạo khuôn mặt.
"Chúng tôi quét hộp sọ, tạo mô hình kỹ thuật số và in các tấm titan, từng lớp một", bác sĩ Kopchak vừa nói vừa mở bản chụp CT khuôn hàm bị vỡ nát của một bệnh nhân. "Giống như việc ghép lại chiếc bình vỡ, mọi mảnh vỡ đều quan trọng".
Melnyk đã phải chịu đựng hơn 50 ca phẫu thuật. Mùa thu năm ngoái, anh chuẩn bị cho ca phẫu thuật mà anh hy vọng sẽ là ca cuối cùng. "Điều chính yếu là tôi có thể nhai và ăn vì đó là năng lượng của con người, đặc biệt với một người lính", anh nhấn mạnh.
Sau ca phẫu thuật cuối, Melnyk đã có thể trở lại tiền tuyến.
Artur Tkachenko, công nhân nhà máy, không bắt buộc phải thực hiện nghĩa vụ quân sự. Nhưng anh đã nhập ngũ sau khi Nga phát động chiến dịch tại Ukraine và đã dành nhiều tháng tham gia những trận chiến khốc liệt trước khi trở về nhà ở làng Novosofiivka.
Nhưng chỉ vài tuần sau, trong lúc anh cùng vợ, Julia, và cô con gái 20 tháng tuổi đang tới thăm bố mẹ, tên lửa bất ngờ đánh trúng nhà của họ. Vụ nổ giết chết bố mẹ anh, làm bị thương vợ và con gái, hất cô bé văng xa hơn 20 m. Khi tỉnh lại, Tkachenko, lúc đó 37 tuổi, không nhận ra khuôn mặt mình trong gương.
Bác sĩ thử mũi nhân tạo cho một cựu binh sĩ Ukraine tại Kiev hồi tháng hai. Ảnh: Yomiuri Shimbun
"Gương mặt tôi rất khác lạ", anh nói từ giường bệnh ở Kiev. "Tôi không thể cảm nhận được một vài phần trên mặt. Thậm chí, tôi còn không nói được".
Anh bị tổn thương nghiêm trọng ở xương sọ và xương mặt. "Mảnh tên lửa găm sâu trong đầu, một mảnh còn lòi ra ngoài khi anh ấy nhập viện", Roman Kozak, bác sĩ phẫu thuật đã thực hiện ca tái tạo ban đầu cho Tkachenko, nhớ lại.
Các bác sĩ cho biết đây là ca vô cùng phức tạp. Kozak và nhóm của ông đã hợp tác với những kỹ sư sinh học để tái tạo khuôn mặt bị vỡ nát bằng kỹ thuật số. Với công nghệ in 3D, họ tạo ra bộ phận cấy ghép phù hợp với cấu trúc khuôn mặt, giúp giữ mảnh xương cố định đúng vị trí.
"Chúng tôi đang chuẩn bị cho ca phẫu thuật thứ hai để tái tạo mí mắt dưới và loại bỏ những mảnh kim loại có nguy cơ gây nhiễm trùng do ở gần xoang mũi", bác sĩ cho hay.
Điều đầu tiên Nelya Leonidova, hiện 45 tuổi, nhớ được sau khi bị thương là cảm giác có vật kim loại lạnh áp vào má. Cô không rõ mình đang ở đâu, chỉ biết rằng xung quanh tối om và một mùi hôi nồng nặc bao trùm bầu không khí, pha trộn giữa mùi thuốc sát trùng và tử khí.
Xung quanh cô toàn xác chết. Leonidova bị nhầm với một người tử vong khác trong vụ pháo kích xé toạc thị trấn nhỏ ở miền đông Ukraine của cô vào năm 2014.
Leonidova rơi vào hôn mê và tỉnh lại sau hai tháng. Mắt phải của cô không còn, hàm bị vỡ, cơ thể đầy sẹo. "Tôi không hiểu chuyện gì đang diễn ra", cô nói.
Trước xung đột, cuộc sống ở Zuhres, ngôi làng gần biên giới Nga của Leonidova, chỉ xoay quanh những niềm vui giản dị. Cô là công nhân nhà máy, đã có con và dành thời gian rảnh giữa ca làm việc để chăm sóc các luống hoa.
"Cả vùng quê tôi tràn ngập hoa hồng", cô nhớ lại. "Hương thơm của hoa anh đào, hồ Xanh, những mỏ đá, dòng sông, tất cả đều truyền cảm hứng cho bạn".
Đầu năm 2014, chiến sự nhấn chìm vùng Donbass nơi cô sống khi phe ly khai do Nga hậu thuẫn đối đầu với quân đội chính phủ Ukraine.
Cô đang trên đường từ một trang trại gà trở về để phân phát thực phẩm cho người dân địa phương thì máy bay Nga dội bom. "Suy nghĩ đầu tiên của tôi, nhói lên như một cơn đau, là 'các con'", Leonidova cho hay. "Cái chết không đáng sợ, giờ thì tôi hiểu điều đó rồi. Nỗi sợ hãi lớn nhất là tôi phải bỏ lại các con một mình trên thế giới này".
Các con cô sau đó đã rời khỏi vùng lãnh thổ do Nga kiểm soát, đoàn tụ với cô, ban đầu ở Kharkov và hiện tại ở miền tây Ukraine.
Leonidova đã trải qua vô số ca phẫu thuật, nhiều ca trong số đó là để chỉnh sửa những ca mổ trước. Các bác sĩ từ tổ chức từ thiện Canada "Face the Future" đã sử dụng một bộ phận cấy ghép bằng titan được thiết kế riêng để tái tạo hốc mắt bị vỡ của cô.
Leonidova hiện mong muốn theo học ngành tâm lý học và mở một trung tâm để giúp đỡ những người bị thương trong chiến sự. Những suy nghĩ tăm tối nhất của cô không còn nữa. Leonidova và bạn trai, Nazar Zhurba, đã đính hôn.
"Tôi là một phụ nữ mạnh mẽ, mặt bằng titan, hàm bằng thép, mang ánh mắt của một con pitbull sau trận chiến và tạo ra những phép màu như Medusa Gorgon", cô nói. "Ánh mắt của tôi biến người khác thành đá".
Sau khi một quả mìn phát nổ xé nát khuôn mặt anh, Bohdan Poplavskyi, 40 tuổi, không muốn các con trai nhìn thấy mình.
Theo các bác sĩ, những bệnh nhân bị chấn thương mặt nghiêm trọng thường có xu hướng khép kín, xa lánh thế giới bên ngoài và gặp khó khăn trong việc tìm lại vị trí của mình trong xã hội.
Tiến độ hồi phục của Poplavskyi khá chậm. Anh chưa thể nói và thị lực rất kém. Gia đình Poplavskyi cho biết điều khiến anh đau khổ nhất là việc mất đi thị lực. Sau cùng, anh đã được đoàn tụ với các con. Những đứa trẻ thường dẫn đường cho anh đi khắp nơi, nhưng anh đau lòng vì không thể nhìn thấy gương mặt chúng hay chứng kiến chúng lớn lên.
Đối với những bệnh nhân như vậy, "áp lực tâm lý luôn đè nặng lên họ", Kopchak cho biết. "Hãy tưởng tượng bạn soi gương và không nhận ra chính mình. Bây giờ, hãy tưởng tượng vợ hoặc con bạn trông thấy bạn như vậy".
Bác sĩ đã chứng kiến nhiều cuộc hôn nhân tan vỡ và nhiều gia đình ly tán vì những vết thương từ chiến trường. "Chúng tôi có một nhà tâm lý học hỗ trợ hàng trăm người lính. Anh ấy là một chuyên gia giỏi nhưng không được đào tạo cho việc này", Kopchak giải thích.
Theo ông, những hỗ trợ từ quốc tế là một cứu cánh với họ, như các bác sĩ phẫu thuật Phần Lan đã đến Kiev để thực hiện những ca ghép dây thần kinh phức tạp hay chuyên gia Pháp chia sẻ phác đồ tái tạo hốc mắt.
Các nhân viên y tế quân đội Ukraine sơ tán một người lính bị thương khỏi tiền tuyến gần Bakhmut hồi tháng 3/2023. Ảnh: AFP
Ca phẫu thuật đầu tiên của Poplavskyi vào năm ngoái kéo dài 17 tiếng. "Chúng tôi vượt qua được nhờ các bác sĩ", em gái Poplavskyi, Dina Yakubenko, cho hay.
Các đội y tế chuẩn bị áp dụng liệu pháp tế bào gốc với hy vọng sẽ cải thiện thị lực của anh.
Mặc dù chịu nhiều đau khổ, gia đình Poplavskyi cho biết anh vẫn giữ được tinh thần ổn định và quan trọng nhất là họ vẫn ở bên nhau. "Chúng tôi chính là chỗ dựa tinh thần cho anh ấy", Yakubenko nói. "Cả gia đình là chỗ dựa tinh thần của nhau".
Vũ Hoàng (Theo AFP, Reuters, AP)