Đại gia đất cảng từ bỏ cơ nghiệp theo cách mạng

Ông Nguyễn Sơn Hà, tên khai sinh là Nguyễn Lạc, sinh năm 1894 trong gia đình bần nông ở Sơn Tây, Hà Nội. Cha ông ham mê võ nghệ, có lòng yêu nước nên đã tham gia nghĩa quân Cờ Đen chống Pháp rồi bị bắt. Sau khi ra tù, cha ông đưa cả gia đình xuống Hải Phòng tìm kế sinh nhai.

Những năm đầu thế kỷ 20, Hải Phòng là một trong những đô thị lớn nhất miền Bắc, nơi thực dân Pháp đặt nền móng đầu tiên cho công cuộc khai thác thuộc địa, công nghiệp phát triển nhanh. Ông Nguyễn Sơn Hà xin vào làm việc tại hãng sơn Sauvage Coltu của người Pháp.

Theo bà Nguyễn Sơn Trúc, con gái út của ông Nguyễn Sơn Hà, cha bà được học hết tiểu học và biết cả chữ Nho nên có thể tiếp cận kiến thức từ sách báo. Ngoài giờ làm, ông hay mời bạn bè người Pháp đi uống cà phê để học tiếng. Tại hãng sơn, mỗi khi chủ vắng mặt, ông lại vào bàn làm việc của họ đọc sách kỹ thuật.

Năm 22 tuổi, khi đã nắm vững được kỹ thuật làm sơn, ông về bán chiếc xe đạp mở cửa hàng sơn nhỏ, đặt tên là Resistanco.

Tiền tố "resistan" trong tên Resistanco, ngoài nghĩa tiếng Pháp là "bền, chắc" thì còn có nghĩa là "chống lại" hay "kháng chiến". Từ "resistan" này cũng được người Pháp dùng khi nói về cuộc kháng chiến của Việt Nam chống lại người Mỹ. Có thể ông Nguyễn Sơn Hà muốn dùng tên hãng sơn để thể hiện tinh thần yêu nước, đối đầu với chế độ thực dân, theo nhà nghiên cứu Phạm Tuệ.

Thời bấy giờ, nguyên liệu sản xuất sơn chủ yếu nhập khẩu, giá thành đắt đỏ và bị các hãng Pháp độc quyền. Để cạnh tranh, ông Nguyễn Sơn Hà tìm những thứ có sẵn trong nước như dầu trẩu, nhựa thông. Nhờ giá thành rẻ, chất lượng vượt trội, sản phẩm chiếm được cảm tình của người tiêu dùng. Hãng sơn Resistanco do ông sáng lập trở thành thương hiệu nổi tiếng khắp Đông Dương.

Ngoài sơn, doanh nghiệp của ông còn sản xuất nước tẩy, xà phòng, sáp đánh sàn nhà... Trước năm 1946, ông đã sở hữu nhà máy rộng 7.700 m2 tại Lạch Tray, Hải Phòng, với hệ thống đại lý khắp các tỉnh thành. Tên tuổi của ông được đưa vào cuốn sách do Toàn quyền Đông Dương xuất bản năm 1943, vinh danh những người Việt nổi bật.

Nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu từng viết tặng ông câu đối: "Hóa học bác Âu Trường, tô điểm sơn hà tâm hữu tất/ Công khoa tồn Việt chủng, chuyển di thời thế thủ vi cơ", tạm dịch "Lấy hóa học của người Âu, tô điểm cho non sông bởi tấm lòng son sẵn có/ Dùng công nghệ của người Việt thay đổi thời thế bởi chính đôi tay mình".

Nhà tư sản dân tộc

Xuất thân từ nghèo khó, ông Nguyễn Sơn Hà dành phần lớn tài sản giúp đỡ những người bất hạnh. Năm 1929, khi trúng cử Hội đồng TP Hải Phòng, ông tham gia nhiều tổ chức từ thiện, mở lớp dạy chữ quốc ngữ. ''Là người thành công nhờ tự học, cha tôi cho rằng muốn làm việc có kết quả, phải có văn hóa. Ông rất quan tâm đến việc xóa giặc dốt'', bà Nguyễn Sơn Trúc kể.

Trong bối cảnh 90% dân Việt Nam mù chữ nên năm 1938 biết tin Hội Truyền bá học chữ quốc ngữ được thành lập, ông lên Hà Nội gặp Hội trưởng Nguyễn Văn Tố xin thành lập chi hội ở Hải Phòng. Nhận được sự ủng hộ của giới tri thức thành phố cảng, phong trào chống mù chữ không chỉ phát triển ở Hải Phòng mà còn lan ra Quảng Yên, Uông Bí, Hòn Gai, Kiến An...

Năm 1944-1945, khi hàng triệu người chết đói, ông Nguyễn Sơn Hà đã mở 7 điểm cứu đói dọc phố Lạch Tray, lấy thóc của gia đình cứu người. "Nhìn cảnh thảm thương của người dân, cha tôi không chịu được, luôn đau đáu tìm một lý tưởng, một con đường có thể giúp dân thoát khổ", bà Trúc hồi tưởng về cha.

Khi quân Nhật lật đổ thực dân Pháp và lập ra Chính phủ Trần Trọng Kim tháng 3/1945, ông Nguyễn Sơn Hà từng nhận lời làm Phó thị trưởng TP Hải Phòng. Nhưng chỉ sau ba tháng, ông nhanh chóng nhận ra bản chất bù nhìn, hèn kém của chính quyền, sự độc ác của quân phát xít nên từ chức.

Thời gian ấy ông bắt đầu cảm mến cách mạng do Nguyễn Ái Quốc lãnh đạo. Qua người con cả là Nguyễn Sơn Lâm, một trí thức cấp tiến, ông được tiếp cận với tài liệu cách mạng và dần dần tin tưởng cách mạng là con đường giải phóng dân tộc nên bí mật ủng hộ.

Ông cho phép con trai dùng tiền gia đình mua vũ khí cho đội cứu quốc, đóng góp 4,5 vạn đồng Đông Dương để chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa. Ông đồng ý cho em gái là Nguyễn Thị Thảo và em rể Tưởng Dân Bảo dùng tiền ở đại lý Sài Gòn tổ chức đoàn tàu đón hàng trăm tù chính trị từ Côn Đảo về đất liền, trong đó có Tôn Đức Thắng, Lê Duẩn, Hoàng Quốc Việt... trước ngày Pháp nổ súng chiếm lại Nam Bộ. Sau Cách mạng tháng Tám, ông đóng góp 105 lạng vàng trong Tuần lễ vàng, theo lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Khi Chính phủ Lâm thời thành lập, đại tướng Võ Nguyên Giáp đã thay mặt Chính phủ mời ông giữ chức Bộ trưởng Kinh tế. Nhưng ông từ chối bởi tự nhận mình "học ít, tài sơ", sợ làm ảnh hưởng đến "quốc kế dân sinh". Sau đó, ông được bầu làm đại biểu Quốc hội vào năm 1946.

Tài năng kỹ nghệ ở chiến khu

Khi thực dân Pháp nổ súng chiếm lại Hải Phòng, ông Nguyễn Sơn Hà đưa cả gia đình về Đông Triều. Ở nơi tản cư, cả gia đình bàng hoàng nghe tin chiến sĩ vệ quốc Nguyễn Sơn Lâm, người con trai cả của gia đình, hy sinh. "Cha tôi vô cùng thương xót anh cả nên càng quyết tâm lên chiến khu, đóng góp sức mình cho kháng chiến'', bà Trúc nói.

Lên chiến khu Việt Bắc, bỏ lại tất cả cơ nghiệp đồ sộ, đồn điền và nhà cửa, cuộc sống đủ đầy, vợ ông lo lắng. Chìa bàn tay ra, ông trấn an vợ: "Còn hai bàn này, cả nhà không lo đói". Làm nông chân lấm tay bùn, cuộc sống nghèo khổ, hai con trai mất vì không có thuốc chữa bệnh, nhưng ông vẫn giữ lòng tin với cách mạng, từ chối lời mời quay về của người Pháp.

Thấy bộ đội chiến đấu dầm mưa rồi mắc bệnh, ông nghiên cứu chế ra loại sơn phủ lên vải làm áo mưa. Không chỉ che mưa, áo còn giúp bộ đội chống rét, chống vắt rừng, làm chỗ ngủ. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết thư cảm ơn ông, mong ông sẽ làm ra "nhiều, tốt và rẻ giá" để làm gương cho các nhà công nghệ Việt Nam.

Tại chiến khu, ông Nguyễn Sơn Hà còn nghiên cứu sản xuất vải nhựa cách điện, bọc dây điện trần bằng sơn đặc biệt từ nhựa thông, nhựa tràm... để đảm bảo an toàn thông tin liên lạc. Ông cũng làm lương khô giàu năng lượng, bảo quản lâu và kẹo ngậm chống ho từ lá khuynh diệp cho bộ đội.

Sau này, trong kỳ họp Quốc hội khóa 1, năm 1953, ông nói: "Giới công thương chúng tôi trước đây bị bọn thực dân khinh rẻ, không thể ngóc đầu lên được. Bởi vậy từ sau tiếng súng kháng chiến bùng nổ, các nhà công thương chân chính, yêu nước đã mang cả sự nghiệp của mình chuyển ra vùng tự do đi kháng chiến. Đó là tấm lòng của chúng tôi với sự nghiệp giải phóng dân tộc''.

Hòa bình lập lại ở miền Bắc, ông Nguyễn Sơn Hà trở về Hà Nội, tiếp tục cống hiến cho ngành sản xuất sơn. Ông được bầu làm đại biểu Quốc hội các khóa 2-5, được tặng thưởng huân chương Độc lập hạng nhất, huân chương Kháng chiến hạng nhì. Tên ông đã trở thành biểu tượng, giống như lời nhà thơ Huy Cận đã viết: "Trăm năm một tiếng Sơn Hà. Nghìn năm hai chữ Nước Nhà của chung. Đem sơn tô điểm Sơn Hà. Làm cho rạng rỡ nước nhà Việt Nam".

Toàn bộ tài sản, nhà máy ở Hải Phòng, ông hiến tặng cho nhà nước. Một mảnh vườn và dãy nhà trên đường Lạch Tray cũng được ông hiến để làm trường học. Căn biệt thự số 49 ở mặt đường Lạch Tray, ông nhường cho cán bộ mấy gian để ở. "Sau này nhà nước lo hết, giữ làm gì?", ông giải thích.

Khi ông mất vào năm 1980, biệt thự trở thành nơi thờ cúng, trưng bày kỷ vật của ông. Tên tuổi doanh nhân Nguyễn Sơn Hà được đặt cho nhiều con đường.

Với người con gái út, kỷ niệm về cha rất nhiều, nhưng bà nhớ nhất cách cha suy nghĩ tích cực, không than vãn. Bà Trúc kể hồi làm chủ nhà máy, người thợ giỏi nhất do ông đào tạo bị một ông chủ khác dụ vào Nam. Đây là điều trái pháp luật lúc đó, luật sư khuyên ông kiện. Tuy nhiên, ông không làm theo mà vui vẻ đào tạo người khác giỏi hơn. Ông nói "có cạnh tranh mới có tiến bộ''.

Những lúc rảnh rỗi, ông Nguyễn Sơn Hà ở bên các con, kể chuyện anh hùng lịch sử, chuyện cổ tích. Đặc biệt, ông mê hội họa. Lần ra nước ngoài công tác, được Chủ tịch Mao Trạch Đông cho tiền, ông đi mua quyển quốc họa Trung Quốc. "Ông là niềm cảm hứng để tôi theo đuổi nghề họa sĩ", bà Trúc nói.

Lê Tân