"Brain rot" (thối não) được Đại học Oxford, Anh chọn làm từ của năm 2024. Thuật ngữ này lần đầu xuất hiện vào năm 1854 trong sách Walden của Henry David Thoreau, nhà văn sử dụng để chỉ tình trạng đơn giản hóa quá mức mọi thứ. Hiện nay, "brain rot" mô tả cuộc sống xoay quanh điện thoại thông minh, suy giảm trí tuệ và sức khỏe tinh thần do tiêu thụ nhiều nội dung nhỏ nhặt, độc hại trực tuyến. Trong năm 2024, lượt tra cứu từ tăng 230%.
Theo khảo sát của Gallup năm 2022, số lượng sách người Mỹ đọc mỗi năm thấp kỷ lục, thời gian đọc giảm đều suốt 20 năm. Trên Podcast của tờ NPR, Elaine Castillo - tác giả cuốn How to read now (2022) - nói: "Việc doomscroll (lướt mạng trong vô thức) và thuật toán từ các ứng dụng khiến con người rơi vào trạng thái nghiện chủ động, mất đi khả năng tưởng tượng và tư duy phản biện". Nhà văn nhận định smartphone và sự ra đời của TikTok khiến cô không còn tận hưởng, tập trung cho việc đọc như trước. Ngoài ra, nội dung tràn lan trên Youtube, mạng xã hội và AI cũng khiến thói quen đọc sách của trẻ thay đổi.
Abdullah Shihipar, nhà nghiên cứu của tổ chức People, Place & Health Collective, đại học Brown (Mỹ), chứng minh luận điểm qua một nghiên cứu, khi dùng AI để đọc hoặc viết hộ, mức độ đọc hiểu của con người giảm xuống 12% và giảm mạnh hơn với kỹ năng viết.
Chủ đề này được nhắc đến tại tọa đàm Diễn đàn Xuất bản số 2025 (Digital Publishing Summit 2025) diễn ra chiều 24/6 tại Hà Nội. Khi đề cập hiện tượng "brain rot", ông Trần Chí Hiếu - nhà sáng lập Orion Media - cho rằng sự phát triển của AI và các nội dung "ăn liền" theo dạng video ngắn khiến độc giả không còn kiên nhẫn để tập trung đọc hết một tác phẩm.
Ông Trần Chí Hiếu tại sự kiện chiều 24/6. Ảnh: Ban tổ chức cung cấp
Điều này ảnh hưởng đến các nhà xuất bản, khiến độc giả lười biếng, không mua sách. "Sách in nhiều nhưng người đọc không còn nhiều", ông Hoàng Nam Tiến, Phó Chủ tịch Hội đồng trường, trường Đại học FPT nói.
Tuy nhiên, không phủ nhận lợi ích của AI với ngành xuất bản. Bởi đồng thời, mô hình này đáp ứng nhu cầu của người đọc ngày nay, tạo ra xu hướng mới cho ngành xuất bản.
Bà Ngô Ly - giám đốc Trung tâm Alpha.AI - cho biết nếu trước đây, dịch giả mất ba đến năm tháng để hoàn thiện một tác phẩm, sự xuất hiện của trí tuệ nhân tạo giúp họ rút ngắn thời gian dịch còn hai tuần. Tương tự, AI có khả năng phát hiện lỗi nhanh, sửa morat (nhặt sạn, lỗi chính tả), thậm chí học giọng văn của tác giả, đồng thời cung cấp ý tưởng cho người viết. Theo bà, cần dịch có chọn lọc, dùng AI như công cụ. Biên tập viên, dịch giả phải có nền tảng tri thức ngành để ứng dụng trí tuệ nhân tạo tốt hơn.
Chỉ nên dùng AI như công cụ hỗ trợ ngành xuất bản. Ảnh: Chat GPT
Dưới góc nhìn của cơ quan quản lý, bà Phạm Thị Kim Oanh - Phó Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả - cho biết: "Cần tạo hành lang pháp lý để vừa bảo vệ tác giả, khuyến khích sáng tạo. Những tác phẩm dùng AI viết có thể đọc một lần, nhưng sách từ trải nghiệm thực tế, quan điểm cá nhân của người viết mới có thể đọc đi đọc lại".
AI không có trí tò mò, khả năng tìm hiểu tri thức như con người nhưng có thể giúp tóm tắt, so sánh các đầu sách cùng chủ đề để chọn ra tác phẩm phù hợp. Ông Hoàng Nam Tiến nêu ví dụ bằng cách yêu cầu mô hình trí tuệ nhân tạo gợi ý sách, đồng thời cung cấp bốn cuốn cùng nội dung và lập bảng so sánh. Kết quả cho ra thông tin chi tiết, cụ thể.
Một số giải pháp được nêu ra nhằm giúp sách trở nên thu hút hơn như: thiết kế bìa, đặt tên "bắt trend", ngắn gọn, gây ấn tượng trong ba giây, truyền thông sách qua nhiều nền tảng như review ngắn, video quote, sử dụng TikTok, reels, podcast thay vì dạng văn bản thông thường. Giải pháp này giúp "chạm" cảm xúc người xem, cá nhân hóa trải nghiệm đọc theo hành vi, tâm trạng, mối quan tâm của mỗi người.
Từ trái qua, ông Nguyễn Lâm Thanh (đại diện Tiktok Việt Nam), ông Hoàng Nam Tiến, bà Phạm Thị Kim Oanh tại sự kiện chiều 24/6. Ảnh: Ban tổ chức cung cấp
Đồng thời, trong thời đại AI, ngành xuất bản cần có chiến dịch nâng cao nhận thức, tôn trọng bản quyền tác giả, để người viết có đủ nguồn lực về vật chất, tinh thần.
Trong khuôn khổ diễn đàn, ban tổ chức ra mắt Dự án Beta Garden. Cuộc thi nhằm tìm kiếm ý tưởng khởi nghiệp, đổi mới trong công nghệ xuất bản.
Diễn đàn Xuất bản Số 2025 chủ đề Tương lai ngành xuất bản trong kỷ nguyên số do Hội Truyền thông số Việt Nam (VDCA) kết hợp Alpha Books và Liên minh Sáng tạo Nội dung số Việt Nam (DCCA), Trung tâm Bản quyền số (DCC) tổ chức. Tọa đàm có sự tham gia của nhiều nhà quản lý, chuyên gia công nghệ, đơn vị xuất bản, phát hành, startup nội dung số. Sự kiện gồm hai phiên thảo luận, phiên thứ nhất Xuất bản số - Từ sứ mệnh đến mô hình kinh doanh mới phân tích, phản biện và đề xuất các hướng đi tiềm năng cho ngành xuất bản Việt Nam.
Châu Anh