Theo Hiệp hội Dệt may Việt Nam (VITAS), dệt may mang lại giá trị kinh tế cao. Số liệu VITAS cho thấy 9 tháng đầu năm nay, tổng xuất khẩu toàn ngành đạt 34,75 tỷ USD, tăng 7,7% so với cùng kỳ năm trước. Dự báo, con số cuối năm có thể vượt 46 tỷ USD.

Dẫu vậy, nhiều năm qua, ngành này vẫn đối mặt thực trạng phụ thuộc vào nguồn nguyên phụ liệu nước ngoài. Theo thống kê Hiệp hội Bông sợi Việt Nam (VCOSA), trong 10 tháng đầu năm, tổng giá trị nhập khẩu các loại bông, sơ, sợi, vải, phụ liệu đạt hơn 23 tỷ USD. Riêng lượng bông (nguyên liệu để tạo ra sợi cotton) nhập khẩu đạt hơn 1,44 triệu tấn.

Để sản xuất 1 kg bông, người trồng có thể tiêu tốn khoảng 10.000 lít nước. Chưa kể quá trình tách xơ, kéo sợi, làm sạch phải sử dụng thêm hóa chất và phát thải CO2. Từ mong muốn tìm nguyên liệu đầu vào "xanh", giảm tác động môi trường, giảm phụ thuộc nguyên liệu nhập khẩu, Thạc sĩ Trần Thị Mỹ Hải - Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty Vietfiber nghiên cứu phương pháp sản xuất xơ bông hóa từ lá cây dứa - một phế phẩm nông nghiệp thường bị bỏ đi sau các vụ thu hoạch.

Giải pháp của doanh nghiệp giúp bà Hải nhận Giải nhất toàn quốc cuộc thi Phụ nữ khởi nghiệp, sáng tạo và chuyển đổi xanh 2024.

Từ lá thô ráp thành vải cotton

Bà Hải, trong buổi trò chuyện cùng VnExpress tại TP HCM, bật camera giám sát từ xa của nhà máy Vietfiber tại Tây Ninh (Long An cũ), gần vùng trồng dứa lớn ở Đồng Tháp. Từ xa, bà vẫn quan sát nhóm công nhân thu gom, xếp từng bó lá khóm lên băng chuyền. Máy cắt tự động làm việc liên tục. Những chiếc lá dài, thô ráp ban đầu được xử lý trên dây chuyền đặc chế, cuối cùng cho ra xơ "bông hóa" mềm mại, có thể kéo sợi như cotton.

Vừa trò chuyện, bà vừa khoe tà áo dài đang mặc, nói rằng nó được dệt 100% từ sợi dứa, có đặc tính kháng khuẩn, thoáng mát. Chiếc áo này cũng được bà mặc khi nhận giải Nhất cuộc thi Phụ nữ khởi nghiệp. Nói rồi, bà tiếp tục giới thiệu khu trưng bày cạnh bàn làm việc, nơi xếp đầy côn sợi với nhiều kích thước khác nhau, xem đó như niềm tự hào của đơn vị chỉ sau hai năm khởi nghiệp.

Nhìn lại hành trình ban đầu, bà cho biết nhiều năm làm việc trong viện nghiên cứu về dệt may, luôn đau đáu về bài toán tìm nguồn nguyên liệu xanh cho lĩnh vực này. Năm 2023, bà quyết định khởi nghiệp, đi khắp các vùng trồng cả nước để tìm nguyên liệu có thể tạo xơ bông hóa. Khi đến vùng trồng dứa tại Tiền Giang (nay là Đồng Tháp), bà Hải cùng nhóm nghiên cứu thử nghiệm phân tách lá dứa để đưa xơ thực vật về trạng thái giống xơ bông, đủ tiêu chuẩn kéo sợi.

"May mắn, thử nghiệm với lá dứa thành công. Chúng tôi nhanh chóng nghiên cứu dây chuyền phân tách 100% cơ học và liên hệ các nông hộ để thu nguyên liệu", bà Hải kể.

Lá dứa vốn là thành phần bỏ đi sau mỗi vụ thu hoạch, được bà Hải thu gom về để "lột xác" thay vì phun thuốc và đốt bỏ như cách làm truyền thống. Lá sau khi thu gom sẽ được làm sạch, cắt bỏ những phần hỏng và cho vào máy phân tách xơ. Quá trình này thu được xơ dứa thô.

Xơ dứa thô sau đó tiếp tục được loại tạp và cho vào dây chuyền phân tách thêm lần nữa để thu được xơ dứa bông hóa. Đây là dây chuyền do Vietfiber sáng chế ra và đã đăng ký độc quyền tại cục sở hữu trí tuệ.

Sản xuất xơ dứa bông hóa từ lá dứa không mới. Trước đó, vài doanh nghiệp trong nước đã sản xuất thương mại mặt hàng này. Tuy nhiên, theo người đứng đầu Vietfiber, điểm mới của mô hình là hoàn toàn không dùng nước trong khâu phân tách xơ. Yếu tố không dùng nước cũng là điểm giúp doanh nghiệp giành giải cuộc thi Phụ nữ Khởi nghiệp sáng tạo và chuyển đổi xanh 2024.

"Công nghệ này giúp doanh nghiệp tiết kiệm hàng trăm nghìn m3 nước, đồng thời giảm mạnh hóa chất xử lý so với phương pháp truyền thống, tạo nguồn nguyên liệu xanh cho ngành dệt may", Chủ tịch Vietfiber nói.

Không thiếu đầu ra, chỉ lo đầu vào

70 kg lá dứa sẽ thu được 1 kg xơ thô, khoảng 800 gram xơ bông hóa. Theo thiết kế, hiện dây chuyền bông hóa của VietFiber có thể sản xuất 30 tấn xơ bông mỗi tháng. Thời gian tới, đơn vị dự kiến nâng công suất lên 100 tấn mỗi tháng (1.200 tấn mỗi năm).

Xơ dứa bông hóa có thể kéo thành sợi, dệt trang phục ngay lập tức hoặc pha thêm các nguyên liệu khác tùy theo nhu cầu của từng nhà sản xuất trang phục. Thông thường, nhiều nhà sản xuất đặt hàng pha tỷ lệ sợi dứa - cotton 70-30. Bà Hải khẳng định từ khi giới thiệu sản phẩm tại các hội chợ ngành dệt may, nhiều doanh nghiệp may mặc trong và ngoài nước đã đặt hàng sản xuất. Lượng đặt hàng thậm chí nếu nhận hết sẽ vượt xa năng lực sản xuất của đơn vị.

"Rõ ràng nhu cầu của thị trường về sản phẩm xanh rất lớn, nhất là khi các quốc gia siết tiêu chuẩn hàng nhập khẩu", đại diện đơn vị nói.

Phế phẩm sau tách xơ cũng không bị lãng phí. Bã thải được xử lý thành phân vi sinh, thức ăn chăn nuôi, thậm chí chiết xuất để làm màu thực phẩm. Mô hình "không rác thải" này giúp doanh nghiệp giảm chi phí xử lý chất thải và gia tăng giá trị chuỗi cung ứng nông nghiệp. Công nhân thu gom, hợp tác xã địa phương có thêm thu nhập.

VietFiber cho biết mô hình hiện tạo việc làm trực tiếp cho khoảng 1.650 lao động nữ. Công ty thực hiện đào tạo tay nghề cơ bản, tập trung kỹ thuật vận hành máy và kiểm soát chất lượng xơ, nhằm đảm bảo thu nhập ổn định cho lao động địa phương.

Dù nhiều đơn hàng, bà Hải thừa nhận hai thách thức lớn là thu hoạch lá đầu vào chưa được tự động hóa vẫn phải dùng thủ công, sử dụng nhiều nhân công và thiếu vốn lưu động để mở rộng nhà máy sản xuất xơ thô. Vùng trồng dứa Việt Nam hiện khoảng 52.000 ha - rất dồi dào cho tham vọng sản xuất sợi từ lá dứa.

Tuy nhiên, doanh nghiệp hiện chỉ mới liên kết một số vùng trồng giới hạn. Điểm tắc nghẽn ở chỗ để thu gom lá và xử lý đầu vào cho máy bông hóa cần nhân công rất nhiều. "10 người chưa chắc đã xử lý xong 1 tấn lá mỗi ngày, trong khi để cho ra 1 tấn xơ bông cần hơn 70 tấn lá", bà Hải giải thích.

Cũng vì "tắc đầu vào", hiện tại, dù dây chuyền có thể đạt năng suất 30 tấn, đơn vị mới dùng khoảng 20%, tạo được nguồn thu hơn 2 tỷ đồng mỗi tháng. Bà Hải cho biết sẽ nghiên cứu đầu tư thêm dây chuyền để tự động hóa khâu cắt lá và sản xuất xơ thô. Song song đó, bà cũng kỳ vọng có thể liên kết nhiều vùng trồng hơn, tận dụng lực lượng lao động nông thôn để xử lý lá tại chỗ.

Ý tưởng dùng sợi từ lá dứa, chuối, tre không nằm ngoài xu hướng toàn cầu khi các nhãn hàng và nhà sản xuất tìm vật liệu bền hơn, ít phát thải hơn. Báo cáo Materials Market Report của Textile Exchange ghi nhận áp lực lớn buộc ngành phải giảm phát thải. Việc thay thế cotton hoặc polyester bằng sợi tự nhiên bền vững còn mới mẻ nhưng ngày càng cần thiết.

Bà Nguyễn Thúy Vi - Phó tổng thư ký Hiệp hội Bông sợi Việt Nam, cho rằng Việt Nam cũng nằm trong xu hướng xanh hóa không thể đảo ngược này. Việc đảm bảo nguyên liệu dệt may có nguồn gốc hữu cơ, thân thiện môi trường là lợi thế cạnh tranh khi Mỹ hay EU có những tiêu chuẩn riêng về mặt hàng này như quy định Reach hay chứng nhận OEKO-Tex của EU.

Do đó, để tăng giá trị sản phẩm, bà Vy cho rằng việc đầu tư công nghệ xanh, sử dụng nguồn nguyên liệu tái chế, phế phẩm nông nghiệp nội địa để giảm phụ thuộc nhập khẩu là hướng đi phù hợp.

Ngoài Vietfiber, nhiều doanh nghiệp Việt cũng triển khai sợi pineapple (lá dứa) và banana fiber (xơ chuối) ở quy mô thử nghiệm hoặc xuất khẩu. Ecosoi, Ecofa là ví dụ doanh nghiệp thương mại hóa sợi từ lá dứa và chuối, cung cấp nguyên liệu cho cả thị trường nội địa và xuất khẩu. Những doanh nghiệp này đã cho thấy khả năng ứng dụng đa dạng vào dệt may, nội thất ôtô, ngành thủ công mỹ nghệ. Tuy nhiên, quy mô hiện vẫn khiêm tốn so với nhu cầu toàn ngành.

Theo lãnh đạo VietFiber, để đi đường dài, ngành này cần thêm nhiều hợp đồng dạng offtake (bao tiêu sản phẩm). Các hợp đồng này sẽ tạo thêm động lực, nguồn vốn lưu động để doanh nghiệp đầu tư vào dây chuyền, an tâm về đầu ra. "Những điều này giúp doanh nghiệp tăng công suất, giảm giá thành, tạo nguồn cung nội địa bền vững", bà Hải nói.

Hoài Phương